Είναι γνωστό ότι η Μέση Ανατολή είναι μία από τις πιο ιδιαίτερες και σημαντικές περιοχές του κόσμου. Ανέκαθεν, λόγω της γεωγραφικής της θέσης και του μεγάλου ενεργειακού της πλούτου, αποτελούσε πόλο έλξης του διεθνούς ενδιαφέροντος, και η σταθερότητά της συμβάλλει στην κοινωνική και οικονομική σταθερότητα του διεθνούς συστήματος. Εντούτοις, ακριβώς αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της την έχουν μετατρέψει σε «μήλον της έριδος» των μεγάλων δυνάμεων, και οι ανταγωνισμοί διάφορων συμφερόντων δημιουργούν μία αχανή και εκτεταμένη εμπόλεμη ζώνη.

Φυσικά, οι συγκρούσεις συμφερόντων δεν προέρχονται μόνο από τις ξένες δυνάμεις, αλλά και από το ίδιο το εσωτερικό της Μέσης Ανατολής. Διάφορα κράτη προσπαθούν, ιδιαίτερα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, να εγκαθιδρύσουν την ηγεμονία τους στην περιοχή. Ένας σημαντικός -αν και σχετικά αφανής μέχρι πρόσφατα- ανταγωνισμός ισχύος είναι αυτός ανάμεσα στην Σαουδική Αραβία και το Ιράν, με πολλούς αναλυτές να χαρακτηρίζουν, μάλιστα, τη σχέση των δύο κρατών ως «ψυχρό πόλεμο», λόγω των ομοιοτήτων που παρατηρούνται στη συμπεριφορά τους με τη συμπεριφορά των ΗΠΑ-ΕΣΣΔ τον περασμένο αιώνα.

Μερικά γεγονότα των τελευταίων ημερών, όπως η αναχαίτιση ενός πυραύλου πάνω από τη Σαουδική πρωτεύουσα, Riyadh, προερχόμενου από την Υεμένη, και η ξαφνική παραίτηση του πρωθυπουργού του Λιβάνου, φαίνεται να φέρνουν στο προσκήνιο την έως τώρα παρασκηνιακή σύγκρουση των δύο δυνάμεων. Ποια είναι, όμως, η αιτία της εχθρότητας, και μέχρι πού μπορεί να οδηγήσει;

Το παρελθόν

Η Σαουδική Αραβία εδώ και χρόνια διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία στη Μέση Ανατολή, με κύριο επιχείρημα ότι η χώρα αποτελεί το κέντρο του ισλαμικού κόσμου, καθώς εκεί γεννήθηκε ο προφήτης Μωάμεθ και από εκεί προήλθε το Κοράνι, το ιερό βιβλίο του Ισλάμ. Ακόμα, αποτελεί μία από τις πλουσιότερες χώρες της Μέσης Ανατολής, λόγω του πετρελαίου που παράγει και εξάγει διεθνώς. Ταυτόχρονα, το Ιράν (πρώην Περσία) αξιώνει την πρωτοκαθεδρία στην περιφέρεια, επικαλούμενο ιστορικούς λόγους. Μάλιστα, το Ιράν είναι μία μεγάλη πετρελαϊκή δύναμη. Μία βασική διαφορά των δυο κρατών είναι ότι η Σαουδική Αραβία πιστεύει στο Σουνιτικό Ισλάμ, όπως και η πλειοψηφία του μουσουλμανικού κόσμου, ενώ το Ιράν στο Σιιτικό Ισλάμ. Το Σιιτικό Ισλάμ θεωρείται αίρεση από τους Σουνίτες, και η έχθρα τους με τους Σιίτες έχει οδηγήσει πολλές φορές σε συγκρούσεις.

Επιπλέον, ψυχρότητα μεταξύ των δύο χωρών προϋπήρχε λόγω των διαφορετικών θρησκευτικών αντιλήψεων, όμως μετά την Ιρανική Επανάσταση του 1979 οι εντάσεις αυξήθηκαν. Ο νέος τότε ηγέτης του Ιράν, Ayiatollah Khomeini, αμφισβήτησε ανοιχτά τη νομιμότητα των μοναρχιών της Αραβικής Χερσονήσου, και υποστήριξε την εξάπλωση της θεοκρατίας σε όλο το μουσουλμανικό κόσμο – γεγονός που απείλησε, μεταξύ άλλων, και την ισχύ της Σαουδικής μοναρχίας. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ τη δεκαετία του 1980, η Σαουδική Αραβία υποστήριξε τον Saddam Hussein, ο οποίος με τη βοήθεια των ΗΠΑ κατάφερε να αποδυναμώσει το Ιράν. Όμως τα πράγματα άλλαξαν όταν, το 2003, η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ οδήγησε στην απομάκρυνση του Hussein από την κυβέρνηση, και τη δημιουργία ενός κενού ασφάλειας το οποίο καλύφθηκε, εν τέλει, από κυβερνήσεις με σιιτικό προσανατολισμό. Το κενό ασφάλειας που άφησε πίσω του ο πόλεμος του Ιράκ ήταν εξέχουσας σημασίας, καθώς οδήγησε σε μία ατέρμονη σύγκρουση μεταξύ Σουνιτών-Σιιτών-Κούρδων, την οποία η Σαουδική Αραβία και -πολύ περισσότερο- το Ιράν φρόντισαν να εκμεταλλευτούν, ώστε να αυξήσουν την επιρροή τους στην μετά Hussein εποχή.

Αραβική Άνοιξη και Υεμένη

Οι πολλαπλές επαναστάσεις που ξέσπασαν στην Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική στις αρχές της δεκαετίας αποτέλεσαν ακόμα μία ευκαιρία για τις δυο δυνάμεις να ασκήσουν έμμεσα την επιρροή τους. Έτσι, σε όλους σχεδόν τους πολέμους που προέκυψαν από τις επαναστάσεις αυτές, τόσο η Σαουδική Αραβία όσο και το Ιράν ήταν και παραμένουν παρούσες, υποστηρίζοντας σε κάθε περίπτωση αντίθετες πλευρές. Η εμπλοκή τους σε αντίθετα στρατόπεδα είναι ξεκάθαρη στις περιπτώσεις της Συρίας και της Υεμένης. Στην Συρία, η Σαουδική Αραβία υποστηρίζει τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό και, γενικότερα, την αντιπολίτευση, στέλνοντάς τους οικονομική βοήθεια και όπλα, ενώ το Ιράν αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους συμμάχους του Bashar al-Assad. Όσον αφορά τον πόλεμο στην Υεμένη, πρόκειται για έναν από τους πιο αιματηρούς πολέμους που λαμβάνουν χώρα αυτή τη στιγμή στη Μέση Ανατολή, και οι δυο δυνάμεις του Περσικού Κόλπου είναι πρωταγωνιστές. Η Υεμένη συνορεύει στα νότια με τη Σαουδική Αραβία και, έπειτα από διαδηλώσεις κατά της τότε κυβέρνησης, στις αρχές του 2011, την εξουσία αναλαμβάνει ο Abdrabbuh Mansour Hadi, που υποστηρίζεται από την Σαουδική Αραβία. Παρ’όλα αυτά, τον Μάρτιο του 2015, επαναστάτες με κυρίαρχη τη Σιιτική οργάνωση, Houthis, κατέλαβαν την πρωτεύουσα της χώρας και την κυβέρνηση. Οι Houthis φέρεται να υποστηρίζονται από το Ιράν, λόγω της κοινής σιιτικής ταυτότητας, με στρατιωτικά μέσα (όπλα, εκπαίδευση, οικονομική βοήθεια). Συνεπώς, η Σαουδική Αραβία μαζί με μία σειρά κρατών πραγματοποιούν στρατιωτική επέμβαση στην Υεμένη κατά των Houthis, καθώς θεωρούνται «ιρανικοί δάκτυλοι». Η σύγκρουση Σαουδικής Αραβίας και Houthis έχει οδηγήσει σε μία τεράστια ανθρωπιστική κρίση.

Στρατηγική Συμπεριφορά

Η πιο σημαντική έννοια για να περιγράψουμε τη σχέση της Σαουδικής Αραβίας με το Ιράν είναι ο «πόλεμος δι’ αντιπροσώπων»(proxy war). Οι δυο αυτές δυνάμεις δεν έχουν συγκρουστεί άμεσα ούτε μία φορά μέχρι στιγμής, παρά τον έντονο ανταγωνισμό για ισχύ στην περιφέρεια τους. Φροντίζουν πάντα να εκμεταλλεύονται προς το συμφέρον τους ευκαιρίες που ανακύπτουν μέσα από συγκρούσεις τρίτων – συμφέρον σχεδόν απόλυτα αντικρουόμενο κάθε φορά. Οι διαφορετικές θρησκευτικές αντιλήψεις πολλές φορές αντιμετωπίζονται ως η κύρια αιτία της διαμάχης τους, όμως τα πραγματικά κίνητρα είναι περισσότερο γεωπολιτικά, παρά θρησκευτικά ή ιδεολογικά. Η Σαουδική Αραβία αποτελεί μία χώρα υπέρμαχο του status quo στην Μέση Ανατολή, ενώ το Ιράν από τις αρχές του 1980 προσπαθεί με κάθε τρόπο να αλλάξει την επικρατούσα ισορροπία ισχύος προς όφελός του. Μέχρι πρόσφατα, κύριο μοτίβο της δράσης τους ήταν να εκμεταλλεύονται κρίσεις και καταστάσεις που δημιουργούσαν άλλες δυνάμεις. Εντούτοις, η νέα ηγεσία της Riyadh, με κύριο εκπρόσωπο τον διάδοχο του θρόνου, πρίγκιπα Mohammad bin Salman, έχει υιοθετήσει μία πιο αποφασιστική εξωτερική πολιτική σε σχέση με αυτή των προκάτοχών της γενικότερα, και πιο επιθετική στάση εναντίον του Ιράν ειδικότερα. Η επέμβαση στην Υεμένη και η κρίση του Κατάρ, το περασμένο καλοκαίρι, αποτελούν ένα καίριο παράδειγμα. Τον Ιούνιο, η Σαουδική Αραβία μαζί με άλλα κράτη, όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Μπαχρέιν και την Αίγυπτο απέκοψαν διπλωματικούς δεσμούς με το Κατάρ, κατηγορώντας τη Ντόχα για συνδρομή υπέρ εξτρεμιστών και για ύποπτες σχέσεις με το Ιράν. Το αν οι κατηγορίες ευσταθούν ή όχι είναι ένα μεγάλο ζήτημα, ωστόσο η κίνηση της Σαουδικής Αραβίας είναι πολύ πιθανό να φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα: Το Κατάρ, δηλαδή, να μην συμμορφωθεί στις απαιτήσεις των τεσσάρων, αλλά εξαιτίας της απομόνωσης από τα υπόλοιπα κράτη του Κόλπου και τους έως τότε συμμάχους του, να προσεγγίσει το Ιράν το οποίο, αντίστοιχα, επωφελείται από ένα σύμμαχο με σχετική ισχύ στην καρδιά της Αραβικής Χερσονήσου.

Ο Donald Trump στο Riyadh με τον βασιλιά Salman τον περασμένο Μάιο. Πηγή: SAUDI PRESS AGENCY VIA AP.

Η ξαφνική παραίτηση του πρωθυπουργού του Λιβάνου φαίνεται, επίσης, αρκετά ύποπτη. Στις 4 Νοεμβρίου, ο Saad Hariri ανακοίνωσε από την Σαουδική Αραβία την παραίτησή του από το αξίωμά του, δίνοντας ως αιτία της απόφασής του την αυξημένη επιρροή του Ιράν στην εσωτερική πολιτική του Λιβάνου, με την παρουσία της Hezbollah ως μέρος της κυβέρνησης. Η Hezbollah αποτελεί μια σιιτική στρατιωτική οργάνωση με βάση τον Λίβανο, η οποία υποστηρίζεται από το Ιράν. Πολλοί, βέβαια, είδαν πίσω από αυτή την ανακοίνωση μια ακόμη προσπάθεια της Σαουδικής Αραβίας να αποκτήσει πλεονέκτημα έναντι του Ιράν, δημιουργώντας μία καινούρια πολιτική κρίση στον Λίβανο. Την ίδια μέρα, μάλιστα, η Σαουδική αεροπορία αναχαίτισε πάνω από τη Riyadh έναν πύραυλο προερχόμενο από την Υεμένη και τους Houthis. Ο υπουργός εξωτερικών αποκάλεσε την επίθεση αυτή ως «πράξη πολέμου» από το Ιράν. Το Ιράν με τη σειρά του αρνήθηκε οποιαδήποτε ανάμειξη στο ζήτημα του πυραύλου.

O Saad Hariri με τον πρίγκιπα Mohammad bin Salman. Πηγή: Fox News.

Η πρωτοφανής άμεση διπλωματική σύγκρουση μεταξύ των δύο χωρών εγείρει φόβους για πιθανή μελλοντική στρατιωτική σύγκρουση. Η ένταση μοιάζει πιο οξυμένη από ποτέ. Τα γεγονότα πάντως δείχνουν πως το Ιράν προπορεύεται σχεδόν σε όλα της Σαουδικής Αραβίας. Οι προσπάθειες της Riyadh να εμποδίσει την εξάπλωση της ιρανικής επιρροής στην απέναντι πλευρά του Περσικού Κόλπου φαίνονται βιαστικές, χωρίς μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Ο σχηματισμός στρατηγικών συμμαχιών -όπως η Ισλαμική Στρατιωτική Συμμαχία και το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου(ΣΣΚ)- ίσως επαληθεύει την παραπάνω διαπίστωση, καθώς ως τώρα και οι δυο -πολύ περισσότερο η παλαιότερη ΣΣΚ- έχουν αποτύχει να αναχαιτίσουν την ολοένα αυξανόμενη ισχύ του Ιράν στην περιφέρεια. Από την πλευρά του το Ιράν δεν φαίνεται να θεωρεί ως κυριότερο μέλημα της εξωτερικής πολιτικής του την Σαουδική Αραβία, σε αντίθεση με την τελευταία που κατατάσσει το Ιράν σε μέγιστη απειλή για τα συμφέροντά της.

Μία ενδεχόμενη στρατιωτική σύγκρουση, ή ακόμα και ένας πόλεμος μεταξύ των δύο δυνάμεων δεν τίθενται ως ενδεχόμενα, μιας και κανένα από τα δύο μέρη δεν επιθυμεί να αναλάβει το κόστος που επιφέρει μια τέτοια κατάσταση – δηλαδή το πολιτικό, το κοινωνικό και το οικονομικό. Είναι σαφές πως οι φιλοδοξίες του πρίγκιπα της Σαουδικής Αραβίας δημιουργούν ένα νέο μοτίβο στρατηγικής συμπεριφοράς στη Μέση Ανατολή, όπως φαίνεται από την συνεχιζόμενη επέμβαση στην Υεμένη και από τα πρόσφατα γεγονότα που έχουν θέσει τη χώρα στο επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων. Όμως οι φιλοδοξίες αυτές, σε συνδυασμό με την υποστήριξη που δέχονται από τις ΗΠΑ και την κυβέρνηση Trump, λαμβάνοντας υπόψη την εκρηκτική πολλές φορές συμπεριφορά του Αμερικανού προέδρου, μπορεί να αποβούν μοιραίες. Η Μέση Ανατολή αποτελούσε ανέκαθεν πεδίο σύγκρουσης δυνάμεων, και η ξένη παρέμβαση έχει υπάρξει καταλυτική. Το Ιράν, έως τώρα, δείχνει εγκράτεια στις προκλήσεις της αντίπερα όχθης. Όμως, για πόσο ακόμα θα ισχύει αυτό; Ο ανταγωνισμός για την περιφερειακή ηγεμονία μεταξύ των δύο χωρών μέσω του πολέμου δι’ αντιπροσώπων, αν και δεν είναι η κύρια αιτία των συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή, οδηγεί στη διαιώνιση της κρίσης, καθιστώντας την μονίμως κλιμακούμενη.

Πηγές:

1. Beauchamp, Z. (2015). Iran and Saudi Arabia’s cold war is making the Middle East even more dangerous. https://www.vox.com/2015/3/30/8314513/saudi-arabia-iran
2. Esfandiary, D. and Tabatabai, A. (2016). Saudi Arabia Cares More about Iran Than Iran Does About Saudi Arabia. http://nationalinterest.org/feature/saudi-arabia-cares-more-about-iran-iran-does-about-saudi-18091?page=show
3. Hokayem, E. (2017). Saudi Arabia Has No Idea How to Deal with Iran. https://www.nytimes.com/2017/11/16/opinion/saudi-iran-strategy.html 
4. Kirkpatrick, D. (2017). Saudi Arabia Charges Iran with ‘Act of War,’ Raising Threat of Military Clash. https://www.nytimes.com/2017/11/06/world/middleeast/yemen-saudi-iran-missile.html?rref=collection%2Fsectioncollection%2Fmiddleeast
5. Miller, R. (2017). Saudi Arabia’s Security Alliances. https://www.foreignaffairs.com/articles/saudi-arabia/2017-10-23/saudi-arabias-security-alliances
6. Williams, D. Saudi Arabia vs. Iran: The Long War Continues. https://www.huffingtonpost.com/daniel-williams2/saudi-arabia-vs-iran-the_b_8916488.html
7. Cafiero, G. (2017). Iran’s role in Qatar’s new foreign policy. https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/08/iran-role-qatar-new-foreign-policy-gcc-dispute-saudi-arabia.html
8. Ellyatt, H. (2017). Could Saudi Arabia and Iran really go to war? https://www.cnbc.com/2017/11/22/could-saudi-arabia-and-iran-really-go-to-war.html
9. Bazzi, M. (2017). How Saudi Arabia has overreached on Iran, Lebanon. https://www.reuters.com/article/us-bazzi-afterislamicstate-commentary/commentary-how-saudi-arabia-has-overreached-on-iran-lebanon-idUSKBN1DL2K2 
10. Aleem, Z. (2017). Saudi Arabia’s diplomatic war with Qatar, explained. https://www.vox.com/world/2017/6/6/15739606/saudi-arabia-ties-qatar-trump
11. Beauchamp, Z. (2017). The purge in Saudi Arabia, explained. https://www.vox.com/world/2017/11/6/16613088/saudi-arabia-princes-arrested-mohammed-bin-salman