Η παρουσία των Σέρβων στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπήρξε καθοριστική από την απαρχή της, μέχρι και σήμερα. Οι αλλεπάλληλες συγκρούσεις με άλλες εθνότητες, η “κατά δύναμιν” αρμονική συνύπαρξή τους υπό τη σκέπη της Γιουγκοσλαβίας, ο αγώνας για ενοποίηση του έθνους τους κατά τη διάρκεια του αιματηρού Βοσνιακού πολέμου και, εν τέλει, η επιβίωσή τους ως ξεχωριστή πολιτική οντότητα ενός ενιαίου πλέον κράτους οδηγούν στο άνωθεν συμπέρασμα. Η σημερινή έκρυθμη κατάσταση βρίσκει τους Σερβοβόσνιους με αποσχιστικές τάσεις, οι οποίες δεν γεννήθηκαν εν μία νυκτί. Αντιθέτως, εθνικιστικές φωνές που δεν σταμάτησαν με τη λήξη του πολέμου, συνεχίζουν να τρέφουν το όνειρο της “Μεγάλης Σερβίας”.

Ιστορικό πλαίσιο

Κατά τη μακραίωνη ιστορία των Βαλκανίων, η περιοχή της σημερινής Βοσνίας-Ερζεγοβίνης κατακτήθηκε και κατοικήθηκε από πληθώρα εθνοτήτων. Μετά την πτώση της Αυστροουγγρικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, Κροάτες και Σέρβοι αποτέλεσαν τα ιδιαίτερα συστατικά στοιχεία μιας ιδιόμορφης περιοχής. Οι Σέρβοι αποτέλεσαν την πλειοψηφική εθνότητα για πολλά χρόνια, μέχρι την ανατροπή της πληθυσμιακής υπεροχής τους, λόγω της γενοκτονίας που υπέστησαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τους φασίστες Κροάτες Ustaše.

Κατά τη σύσταση και λειτουργία της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας υπό την ηγεσία του Josip Broz Tito, όλα έδειχναν να βαίνουν καλώς. Μετά τον θάνατο του Tito το 1980, ο ολοένα αυξανόμενος εθνικισμός ανάμεσα στις γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες άρχισε να απειλεί τη διάλυση της ένωσης. Το κλίμα αυτό ενισχύθηκε και από την άνοδο του εθνικιστή Σέρβου ηγέτη Slobodan Milošević. Η Βοσνία δεν γλίτωσε από την κρίση και, μπαίνοντας στη δεκαετία του 1990, άρχισαν να γίνονται συζητήσεις από πλευράς Βόσνιων Μουσουλμάνων και Κροατών για την ανεξαρτητοποίησή της από τη Γιουγκοσλαβία.

Εθνικισμός, κατακερματισμός της Γιουγκοσλαβίας, και συσπείρωση των Σερβοβόσνιων

Οι Σερβοβόσνιοι δεν επιθυμούσαν να αποσχιστούν από μία ένωση στην οποία η Σερβία κατείχε υπερέχουσα θέση. Με σκοπό να προστατεύσουν, λοιπόν, την ενότητά τους, ίδρυσαν ως αντιπροσωπευτικό τους όργανο το Σερβικό Δημοκρατικό Κόμμα (SDS) με επικεφαλής τον Radovan Karadžić, λαμβάνοντας θέση κατά των αποσχιστικών βλέψεων.

O Radovan Karadžić, επικεφαλής του Σερβικού Δημοκρατικού Κόμματος. Πηγή: Anja Niedringhaus/AFP

Οι εκλογές που διεξήχθησαν το 1990 στο πλαίσιο των ανεξάρτητων Δημοκρατιών της Γιουγκοσλαβίας οδήγησαν σε διάσπαση της Κυβέρνησης συνασπισμού των κομμάτων-εκπροσώπων των τριών εθνοτήτων. Συνεπακόλουθα, ο Karadžić και το Σερβικό Δημοκρατικό Κόμμα δημιούργησαν δικούς τους θεσμούς στη Banja Luka -συγκεκριμένα, τη Σερβική Εθνική Συνέλευση και το Σερβικό Εθνικό Συμβούλιο-, με την παράλληλη ανακήρυξη έξι σερβικών αυτόνομων περιοχών.

Η κατάσταση δεν άργησε να εκτροχιαστεί μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας των Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Σλοβενίας, της Κροατίας και της ΠΓΔΜ το 1991. Έχοντας υπόψη τις ανεξαρτητοποιήσεις που έλαβαν χώρα στις πρώην -πλέον- Δημοκρατίες, αλλά και τον αγώνα των Σέρβων στις περιοχές αυτές, οι Σερβοβόσνιοι προχωρούν σε δημοψήφισμα τον Νοέμβριο του 1991, θέλοντας να δείξουν ότι οι πολίτες επιθυμούν να παραμείνουν στη Γιουγκοσλαβία. Οι αρνητικές αντιδράσεις από την πλευρά των Βόσνιων Μουσουλμάνων και των Κροατών δεν άργησαν, κηρύσσοντας τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος παράνομη. Ωστόσο, αυτό δεν εμπόδισε τους Σερβοβόσνιους να κηρύξουν όλες τις τοπικές κοινότητες με σερβικό πληθυσμό άνω του 50% οι οποίες ψήφισαν υπέρ της παραμονής στη Γιουγκοσλαβία ως εδάφη της τελευταίας.

Τα πράγματα ήταν πλέον απλά. Η Σερβική Εθνική Συνέλευση ιδρύει στις 9 Ιανουαρίου 1992 τη Republika Srpska (Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας) ως κομμάτι της Ομοσπονδίας της Γιουγκοσλαβίας, που είχε δικό της Σύνταγμα και συμπεριλάμβανε στα σύνορά της τις έξι ανακηρυγμένες σερβικές αυτόνομες περιοχές, καθώς και αυτές στις οποίες οι Σέρβοι αποτελούσαν πλέον μειονότητα εξαιτίας της γενοκτονίας που υπέστησαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Εκλογικό κέντρο κατά το δημοψήφισμα Ανεξαρτησίας της Βοσνίας, 2 Μαρτίου 1992. Πηγή: Francoise De Mulder/Roger Viollet, Getty Images

Το γεγονός που ξεχείλισε το ήδη γεμάτο ποτήρι ήταν η διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ανεξαρτητοποίηση της Βοσνίας τον Μάρτιο του 1992, στο οποίο η συμμαχία των Βόσνιων Μουσουλμάνων και των Κροατών επικράτησε επί των Σερβοβόσνιων. Αμέσως ανακηρύσσεται η ανεξαρτησία της Βοσνίας και, λίγες μέρες μετά, η Ε.Ε. (τότε Ε.Κ.) και οι Η.Π.Α. αναγνωρίζουν το νεοσύστατο κράτος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Οι Σερβοβόσνιοι επικαλούνται ότι, σύμφωνα με το Σύνταγμα, τέτοιου είδους σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται με ομοφωνία. Έτσι, ο πόλεμος ξεσπάει με τους ήδη οργανωμένους Σερβοβόσνιους -υπό την καθοδήγηση του Karadžić και με τη βοήθεια του Γιουγκοσλαβικού στρατού- να πολιορκούν το Σαράγεβο, καταλήγοντας να ελέγχουν το 70% της χώρας.

Ο Βοσνιακός Πόλεμος (1992-1995) και η λήξη του με τη νέα οντότητα

Ο στρατηγικός στόχος των Σερβοβόσνιων ήταν ξεκάθαρος: εγκαθίδρυση συνόρων που να διαχωρίζουν τον σερβικό λαό από τις άλλες δύο εθνότητες, και προσάρτηση στη Σερβία.

Η ένοπλη σύγκρουση, όμως, μεταξύ των τριών εθνοτήτων αποδείχτηκε κοστοβόρα, καθώς προκάλεσε έναν από τους πιο φρικτούς πολέμους στην ιστορία, με 278.000 θανάτους, τη γενοκτονία της Srebrenica -την πιο αιματηρή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο-, τη δολοφονία 8.000 Βόσνιων ανδρών, και την εσωτερική μετακίνηση και μετανάστευση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού. Μεταξύ πολλών Σερβοβόσνιων αξιωματούχων, οι επικεφαλής της ηγεσίας, Karadžić, και του στρατού, Mladić, καταδικάστηκαν το 1995 από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία.

Μαζικός τάφος στη Srebrenica, 1996. Πηγή: Staton R. Winter / AP

Μέχρι τη λήξη του πολέμου, πολλά σχέδια προτάθηκαν για την επίλυση της κρίσης, αλλά όλα ναυάγησαν λόγω διαδοχικών οπισθοχωρήσεων των μερών. Το σχέδιο που έμελλε να δώσει τέλος στον πόλεμο ήταν η Ειρηνευτική Συμφωνία του Dayton στο Οχάιο, το 1995. Η Συμφωνία αυτή εγκαθίδρυσε ένα κράτος, αυτό της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αποτελούμενο από δύο συστατικές πολιτικές οντότητες: την Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αποτελούμενη από τους Βόσνιους Μουσουλμάνους και τους Κροάτες, και τη Republika Srpska, αποτελούμενη στην πλειοψηφία της από Σέρβους. Παράρτημα της Συμφωνίας αποτελεί

Ο σημερινός διοικητικός διαχωρισμός της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης μετά την Ειρηνευτική Συμφωνία του Dayton. Πηγή: Wikipedia

το ισχύον Σύνταγμα της χώρας, που καθορίζει τις κυβερνητικές αρμοδιότητες και λειτουργίες των δύο οντοτήτων. Όσον αφορά στα εδάφη, η πρώτη οντότητα ορίστηκε να αποτελεί το 51% της Βοσνίας, ενώ η δεύτερη το 49%.

Για τους Σερβοβόσνιους, η Συμφωνία του Dayton αποτέλεσε αναγκαίο κακό, καθώς τα στρατεύματά τους είχαν αποδυναμωθεί σε σημαντικό βαθμό από τους εναέριους βομβαρδισμούς του Ν.Α.Τ.Ο. τον Αύγουστο του 1995. Συνεπώς, η Republika Srpska συνιστά την εγγύηση της επιβίωσής τους μέσα σε αυτά τα εδάφη.

Τί συμβαίνει σήμερα

Πολλοί αναλυτές έχουν κρίνει αρνητικά την αποτελεσματικότητα της Συμφωνίας του Dayton, χαρακτηρίζοντάς την ως πηγή συνταγματικής δυσκαμψίας για το σημερινό κράτος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Για παράδειγμα, η τριμερής προεδρία (ένας Βόσνιος, ένας Κροάτης και ένας Σέρβος) έχει κριθεί τόσο από την Ε.Ε. όσο και από το Ε.Δ.Δ.Α. ως αντισυνταγματική, αποτελώντας τροχοπέδη για την ένταξη της χώρας στην πρώτη. Πέραν τούτου, παρόλο που οι δύο οντότητες αποτελούν ένα ενιαίο κράτος, έχουν ξεχωριστό Σύνταγμα, Κοινοβούλιο, Κυβερνήσεις, σύνορα, αστυνομικές αρχές, ακόμα και εξωτερική πολιτική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αναγνώριση του δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία της Κριμαίας ως καθόλα νόμιμο και δημοκρατικό από τη Republika Srpska ενώ, παράλληλα, η Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης το αποδοκίμασε. Επίσης, το εντελώς αποκεντρωμένο βοσνιακό σύστημα παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες – όπως, λόγου χάρη, η σύσταση Κυβέρνησης το 2010 η οποία διήρκεσε 14 μήνες, ή τα υψηλά ποσοστά ανεργίας και διαφθοράς.

Η μεγαλύτερη, όμως, δυσκολία ήταν, είναι και θα είναι η διάκριση μεταξύ των εθνοτήτων σε διάφορα επίπεδα όπως, για παράδειγμα, αυτό της παιδείας λόγω της πρόσφατης απαγόρευσης διδασκαλίας στα σχολεία του σερβικού τομέα του κράτους περί της πολιορκίας του Σαράγεβου και της σφαγής στη Srebrenica, καθώς επίσης και ο ρατσισμός που καλλιεργείται από διάφορες εθνικιστικές φωνές των δύο πλευρών.

Ο Πρόεδρος της Republika Srpska, Milorad Dodik. Πηγή: Wiki Commons

Χαρακτηριστική εθνικιστική φωνή αποτελεί ο Πρόεδρος της Republika Srpska, Milorad Dodik, ο οποίος προωθεί στην ατζέντα του την ανεξαρτητοποίηση της παραπάνω πολιτικής οντότητας από τη Βοσνία, καθώς και την προσάρτησή της στη Σερβία, θεωρώντας πως η Βοσνία-Ερζεγοβίνη αποτελεί ένα “αποτυχημένο κράτος“. Έρευνες δείχνουν πως η πλειοψηφία των Σέρβων πολιτών συμμερίζονται την άποψη αυτή. Ο ίδιος τονίζει πως η πολιτική του οντότητα διασχίζει το μονοπάτι της ανεξαρτητοποίησης χωρίς, όμως, να προσφεύγει σε αντίστοιχες πράξεις, καθιστώντας μέχρι στιγμής τα λεγόμενά του μετέωρα και χωρίς αντίκρισμα αφού, παρόλο που είχε ανακοινωθεί ότι θα λάβει χώρα δημοψήφισμα για την ανεξαρτητοποίηση το 2018, ο Dodik το αρνήθηκε, λέγοντας πως δεν ήρθε ακόμα η κατάλληλη στιγμή. Πολλοί κάνουν λόγο για εμπόδια που προκαλούνται τόσο από τα κόμματα της αντιπολίτευσης της Republika Srpska, όσο και από ενδεχόμενες κυρώσεις από πλευράς Ε.Ε., της οποίας την πόρτα -κατά τα φαινόμενα- δεν θέλει να κλείσει ακόμα ο Dodik.

Ενδεικτικά ανοιχτά μέτωπα

Όπως συμβαίνει εδώ και πολλά χρόνια, οι πολιτικοί της Republika Srpska αντιμετωπίζουν τους κρατικούς δικαστές των άλλων εθνοτήτων ως προκατειλημμένους κατά των Σέρβων – ειδικά στις υποθέσεις των εγκλημάτων πολέμου. Συνεπώς, η διεξαγωγή δημοψηφίσματος από τους Σερβοβόσνιους σχετικά με τον περιορισμό των εξουσιών του κρατικού δικαστηρίου βρίσκεται σε συνεχή ανοιχτό διάλογο. Το 2011 ο Dodik ανακοίνωσε τη διεξαγωγή του εν λόγω δημοψηφίσματος την οποία, όμως, σε σύντομο χρονικό διάστημα ανακάλεσε, λέγοντας πως δεν ήταν απαραίτητο, καθώς η Ε.Ε. συμφώνησε να τεθεί η ανοικοδόμηση των δικαστικών θεσμών προς υψηλού επίπεδου συζήτηση. Από τότε, δεν έχει επέλθει κάποια ουσιώδης αλλαγή, και η ανακύκλωση του συγκεκριμένου ζητήματος έχει θεωρηθεί πως εξυπηρετεί πλέον προεκλογικές ανάγκες και, γι’ αυτό, αντίστοιχη πρόταση διεξαγωγής απορρίφθηκε πρόσφατα από το ίδιο το Κοινοβούλιο της Republika Srpska.

Περαιτέρω, ένα από τα πιο έντονα ζητήματα που έχουν προκύψει είναι αυτό της διεξαγωγής και υπερψήφισης δημοψηφίσματος τον Σεπτέμβριο του 2016 σχετικά με την ανακήρυξη της 9ης Ιανουαρίου, δηλαδή της “Ημέρας Κρατικής Υπόστασης” για τη Republika Srpska, ως εθνική αργία.

Σερβοβόσνιοι στη de facto πρωτεύουσα της Republika Srpska, Banja Luka, γιορτάζουν σε δημόσια παρέλαση την 9η Ιανουαρίου. Πηγή: STR/AFP/Getty Images

Το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας έσπευσε να κρίνει τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος αυτού ως αντισυνταγματική, με την αιτιολογία πως η μέρα αυτή συμπίπτει με χριστιανική ορθόδοξη θρησκευτική εορτή, εισάγοντας διάκριση κατά των Βόσνιων Μουσουλμάνων και των Καθολικών Κροατών που μένουν στην περιοχή. Στον αντίποδα, και ενώ ο Dodik κλητεύθηκε εισαγγελικά να δώσει απαντήσεις -γεγονός που ο ίδιος αρνήθηκε-, πολλοί είναι και αυτοί που θεωρούν πολιτική σκοπιμότητα και, συνεπώς, αβάσιμη την απόφαση του Δικαστηρίου.

Τέλος, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης αποφάσισε κατά το καλοκαίρι του 2017 ότι οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις Veliki Žep του σερβικού τομέα της χώρας ανήκουν στο κράτος, και αυτό γιατί η παραχώρηση των κρατικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων στο Ν.Α.Τ.Ο. για την ανάπτυξη των βάσεών του αποτελεί προϋπόθεση ένταξης σε αυτό. Η Republika Srpska -που ούτως ή άλλως είναι αντίθετη με την ένταξη της χώρας στο Ν.Α.Τ.Ο.- θεωρεί την απόφαση αυτή ως παραβίαση των όρων της Συμφωνίας του Dayton, καθώς με τη δέσμευση των εν λόγω εγκαταστάσεων μειώνεται το προκαθορισμένο 49% του εδάφους της, και -ως εκ τούτου- δήλωσε τη μη συμμόρφωσή της προς αυτή, απειλώντας με διεξαγωγή νέου δημοψηφίσματος.

Ποιοι στηρίζουν τη Republika Srpska

Με την άνοδο του Προέδρου Aleksandar Vučić, η Σερβία δηλώνει πιο ξεκάθαρα από ποτέ την πολιτική και οικονομική υποστήριξή της προς τη Republika Srpska. Μάλιστα, τον Αύγουστο του 2017 ανακοινώθηκε η από κοινού επεξεργασία διακήρυξης που θα καθορίζει την κοινή εθνική δράση και τις αρχές του σερβικού έθνους.

Συνάντηση Milorad Dodik με Vladimir Putin στις 22 Σεπτεμβρίου 2016. Πηγή: Getty Images

Η στήριξη του Προέδρου της Σερβίας στη Republika Srpska έχει κριθεί αρνητικά από τη Δύση, αλλά και από τις άλλες εθνότητες της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης – με χαρακτηριστικό παράδειγμα την επίθεση κατά του προσώπου του στη Srebrenica το 2015, όπου είχε βρεθεί για να αποδώσει φόρο τιμής στα θύματα της σφαγής.

Αντιθέτως, ο Ρώσος Πρόεδρος Vladimir Putin, δεδομένης της στενής συνεργασίας που διατηρεί με τον Dodik, έχει εκδηλώσει τη στήριξή του σε διάφορες περιπτώσεις (π.χ. στην ανακήρυξη της 9ης Ιανουαρίου ως εθνική αργία) διότι, αφενός, η Ρωσία αποτελεί παραδοσιακό σύμμαχο των Σέρβων και, αφετέρου, στρατηγικός της στόχος είναι η παραμονή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης εκτός της σφαίρας επιρροής του Ν.Α.Τ.Ο.

Επίλογος

Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη συνιστά ένα ιδιόμορφο πολυεθνικό κράτος που δεν έχει καταφέρει -δεκαπέντε χρόνια μετά- να αφήσει πίσω του το ένοχο παρελθόν του. Η διαφορετική εθνική και θρησκευτική συνείδηση του πληθυσμού της αποτελεί αντικείμενο χειραγώγησης από τους εθνικιστές αμφότερων των πλευρών. Όμως, μία ενδεχόμενη απόσχιση της Republika Srpska δημιουργεί φόβο για το ξέσπασμα ενός ακόμα πολέμου που δεν θα μπορέσουν να αντέξουν ούτε οι πολίτες της χώρας, αλλά ούτε το ήδη ευάλωτο σύστημά της.

Πηγές: 

1. Balkan Insight. (2011). War in Bosnia. http://www.balkaninsight.com/en/article/timeline-war-in-bosnia
2. Barlovac, B. (2012). Dodik: Republika Srpska Will Be Independent. http://www.balkaninsight.com/en/article/dodik-republika-srpska-will-be-independent
3. BBC News. (2017). Bosnia-Herzegovina – Timeline. http://www.bbc.com/news/world-europe-17212376
4. BBC News. (2015). Serbian PM Vucic returns to Srebrenica memorial after attack. http://www.bbc.com/news/world-europe-34788014
5. Bjelajac, M. (2012). Nationalist Talk Ahead of Bosnian Local Polls. https://iwpr.net/global-voices/nationalist-talk-ahead-bosnian-local-polls
6. Bogdanic, O. (2016). Decision of the BiH Constitutional Court to Cancel the Celebration of the Day of the Republic Srpska – Is it Legal or a Political Decision? http://advokatskafirmasajic.com/en/decision-of-the-bih-constitutional-court-to-cancel-the-celebration-of-the-day-of-the-republic-of-srpska-is-it-a-legal-or-a-political-decision/
7. European Western Balkans. (2017). NATO integration to lead to a new referendum in Republika Srpska? https://europeanwesternbalkans.com/2017/09/15/nato-integration-lead-new-referendum-republika-srpska/
8. Global Times. (2014). Serbia’s Vucic pledges more support to Republika Srpska. http://www.globaltimes.cn/content/850107.shtml#.Uy7z3KhdWuI
9. Helsinki Committee for Human Rights in Serbia. (2011). Referendum in Republika Srpska: A Test for the International Community. http://www.helsinki.org.rs/doc/HB-No78.pdf
10. Hopkins, V. (2011). EU Pressure Causes Bosnian Serbs to Cancel Referendum. https://www.globalpolicy.org/home/171/50203-eu-pressure-causes-bosnian-serbs-to-cancel-referendum.html
11. Jukic, E.M. (2014). Bosnia Serb Opposition Unites Against Dodik. http://www.balkaninsight.com/en/article/bosnia-serb-opposition-unites-against-dodik
12. Katana, G. (2016). Bosnian Serbs defy top court ruling by celebrating Statehood Day. https://www.reuters.com/article/us-bosnia-serbs-holiday/bosnian-serbs-defy-top-court-ruling-by-celebrating-statehood-day-idUSKCN0UN0P720160109
13. Kovacevic, D. (2017). Republika Srpska Postpones State Judiciary Referendum. http://www.balkaninsight.com/en/article/republika-srpska-postpones-state-judiciary-referendum-11-07-2017
14. Macdowall, A. (2017). Bosnia’s Serb Republic Leader: No breakaway vote next year. https://www.politico.eu/article/milorad-dodik-bosnia-serb-republic-serbia-leader-no-breakaway-vote-next-year/
15. Minorities at Risk Project. (2004). Chronology for Serbs in Bosnia. http://www.refworld.org/docid/469f386dc.html
16. Mujanovic, J. (2017). Russia’s Bosnia Gambit. https://www.foreignaffairs.com/articles/bosnia-herzegovina/2017-09-06/russias-bosnia-gambit
17. Naftemporiki.gr. (2017). Βοσνία-Ερζεγοβίνη: Οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις στη σερβική οντότητα ανήκουν στο ομοσπονδιακό κράτος. http://www.naftemporiki.gr/story/1267486/bosnia-erzegobini-oi-stratiotikes-egkatastaseis-sti-serbiki-ontotita-anikoun-sto-omospondiako-kratos
18. Pantovic M. et al. (2016). Russia Lends Full Backing to Bosnian Serb Referendum. http://www.balkaninsight.com/en/article/disputed-bosnian-serb-referendum-divides-russia-and-serbia-09-19-2016
19. Reuters. (2017). Serb president bans teaching about Sarajevo siege, Srebrenica genocide. https://www.reuters.com/article/us-bosnia-serbs-history/serb-president-bans-teaching-about-sarajevo-siege-srebrenica-genocide-idUSKBN18X1SL
20. The Srpska Times. (2017). Declaration is essential for survival of Serbs. http://thesrpskatimes.com/declaration-is-essential-for-survival-of-serbs/
21. The Srpska Times. (2017). Srpska’s policy- rejecting joining NATO. http://thesrpskatimes.com/srpskas-policy-rejecting-joining-nato/
22. Traynor, I. (2011). Bosnia in worst crisis since war as Serb leader calls referendum. https://www.theguardian.com/world/2011/apr/28/bosnia-crisis-serb-leader-referendum