Η ιδέα μιας ενωμένης Ευρώπης -υπό την έννοια της κοινής διακυβέρνησης στα πρότυπα ενός ομοσπονδιακού κράτους- δεν εκφράστηκε μόνο κατά τον 20ο αιώνα μέσω των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Απόψεις ακόμα και για κοινό νόμισμα είχαν εκφραστεί αιώνες πριν τη δημιουργία της Ευρωζώνης.

Κατά το παρελθόν, στην Ευρώπη έγιναν προσπάθειες ενοποίησης κρατών με διαφορετικούς λαούς, με στόχο την ηγεμονία στην ήπειρο και την επιρροή τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο συνηθέστερος τρόπος ήταν μέσω της προσωπικής ένωσης. Ο όρος “προσωπική ένωση” (Oppenheim L. Roxbrough, 2005) αναφέρεται σε μια πολιτική ένωση δύο ή περισσότερων κρατικών οντοτήτων, οι οποίες θεωρούνται διεθνώς ως χωριστά κράτη, αλλά μοιράζονται τον ίδιο αρχηγό κράτους – συνήθως έναν μονάρχη. Οι ενοποιήσεις αυτές άλλοτε γίνονταν με ειρηνικό τρόπο, και άλλοτε μέσω πολέμου. Η βασική, όμως, αρχή ήταν η κοινή συμπόρευση τόσο για οικονομικούς όσο και για στρατιωτικούς σκοπούς. Η Σκανδιναβία αποτελεί βασικό ιστορικό παράδειγμα ενοποίησης κρατών υπό το καθεστώς προσωπικών ενώσεων.

Συγκεκριμένα, ήδη από τα πρώτα μεσαιωνικά χρόνια, τα βασίλεια της σκανδιναβικής χερσονήσου επιχείρησαν να δημιουργήσουν ενιαίους πολιτικούς θεσμούς μέσω ενός κοινού μονάρχη. Οι κοινοί ιστορικοί και πολιτιστικοί δεσμοί, αλλά και ο σχηματισμός μιας ισχυρής δύναμης στη βόρεια Ευρώπη ως αντιστάθμισμα στην δημιουργία άλλων εχθρικών δυνάμεων, έθεσαν τις βάσεις μιας κοινής πορείας. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούν οι τρεις σημαντικότερες ενώσεις των σκανδιναβικών βασιλείων, καθώς και η πορεία τους στον χρόνο.

Η Ένωση του Kalmar (1389-1523)

Η επίσημη αρχή της κοινής ιστορικής πορείας τοποθετείται στα τέλη του 14ου αιώνα, με την Ένωση του Kalmar. Η Ένωση του Kalmar (Kalmarunionen) ορίζει την προσωπική ένωση των Βασιλείων της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Δανίας υπό την εξουσία ενός μονάρχη. Τυπικά τα βασίλεια ήταν ανεξάρτητα, αλλά τα σημαντικά εσωτερικά ζητήματά τους και η εξωτερική τους πολιτική καθορίζονταν από τον κοινό μονάρχη. Στόχος ήταν ο περιορισμός των Γερμανών -οι οποίοι απειλούσαν την ύπαρξη της Δανίας-, αλλά και της  Χανσεατικής Ένωσης – μιας εμπορικής ένωσης πόλεων της Βαλτικής και της Βόρειας Θάλασσας, η οποία είχε το μονοπώλιο του εμπορίου και της ελεύθερης ναυσιπλοΐας. Στο απόγειο της ακμής της, η Ένωση του Kalmar -εκτός από τα τρία βασίλεια- έλεγχε και τα νότια εδάφη της Φινλανδίας, την Ισλανδία, τη Γροιλανδία και τις νήσους Φερόες, Shetland και Ορκάδες.

Η σημαία της Ένωσης

Αρχιτέκτονας της ένωσης ήταν η Μαργαρίτα Α’ της Δανίας (1353-1412), κόρη του Βασιλιά Valdemar της Δανίας και σύζυγος του Βασιλιά Haakon ΣΤ’ της Νορβηγίας και της Σουηδίας. Μετά τον θάνατο του πατέρα της, η Μαργαρίτα προώθησε στον θρόνο τον γιο της, Olaf, ο οποίος μετά τον θάνατο του πατέρα του (1380) έγινε βασιλιάς και της Νορβηγίας, με τη Μαργαρίτα ως αντιβασιλέα. Ο Olaf πέθανε το 1387 άτεκνος, και η Μαργαρίτα ανέλαβε τη διακυβέρνηση των δύο βασιλείων, καταφέρνοντας να επιβληθεί στο εσωτερικό τους ως η νόμιμη ηγεμόνας τους.

Μαργαρίτα Α’ της Δανίας (1353 – 1412)

Εφόσον η Μαργαρίτα εδραιώθηκε στα βασίλεια της Δανίας και της Νορβηγίας, στράφηκε στη Σουηδία, όπου η αριστοκρατία τής ζήτησε βοήθεια για ανατρέψουν τον βασιλιά Αλβέρτο, διότι δεν ήταν αρεστός. Η Μαργαρίτα έστειλε στρατό και, ως αντάλλαγμα, οι Σουηδοί την ανακήρυξαν βασίλισσα (“Κυρίαρχη Κυρία”) της Σουηδίας (Συνέλευση του Dalaborg, 1388). Στην πραγματικότητα, η Μαργαρίτα ήταν de facto βασίλισσα των τριών βασιλείων. Η ανάγκη εξεύρεσης ενός μονάρχη κοινώς αποδεκτού από τους τρεις λαούς ήταν μεγάλη. Η Μαργαρίτα, στη συνέχεια, επέλεξε τον ανιψιό της, Ερρίκο της Πομερανίας, ως βασιλέα της Δανίας, της Νορβηγίας και της Σουηδίας, με την ίδια ως αντιβασιλέα. Το 1389 η Ένωση επισημοποιήθηκε με Συνθήκη, η οποία όριζε την πολιτική ένωση των τριών βασιλείων με κοινό μονάρχη και στρατό, αλλά με τη διατήρηση των παραδόσεων και της εθνικής τους ταυτότητας. Ο Ερρίκος ανέλαβε επίσημα το 1397, με την ενηλικίωσή του.

Η Ένωση κατά τα πρώτα χρόνια προχωρούσε με γοργούς ρυθμούς – κάτι το οποίο οφειλόταν στην πολιτική της Μαργαρίτας. Σε οικονομικό επίπεδο επετεύχθη αντικατάσταση των ράβδων χρυσού με ασημένια νομίσματα, δημιουργώντας ένα κοινό νομισματικό σύστημα και στα τρία βασίλεια, ενώ στον στρατιωτικό τομέα η Ένωση κατάφερε να κρατήσει την ισορροπία με τους Γερμανούς στα νότια της Δανίας μέσω συμμαχιών -βασισμένων σε γάμους- με τους Άγγλους. Η Μαργαρίτα πέθανε το 1412 από χολέρα, αφήνοντας μια μεγάλη παρακαταθήκη (Derry, 2000). Η Ένωση κράτησε ακέραιη μέχρι το 1430, ώσπου άρχισαν οι τριγμοί και οι πιθανότητες διάλυσης.

Το τέλος της πρώτης Ένωσης

Οι Σουηδοί ήταν δυσαρεστημένοι με τους συχνούς πολέμους των Δανών στο Schleswig-Holstein, στο Mecklenburg και στην Πομερανία, οι οποίοι παρεμπόδιζαν τις σουηδικές εξαγωγές (κυρίως σιδήρου) στην ηπειρωτική Ευρώπη. Επιπλέον, το σουηδικό Συμβούλιο του Θρόνου ήθελε να διατηρήσει έναν επαρκή βαθμό αυτοκυβέρνησης. Η ενότητα της Ένωσης άρχισε να διαβρώνεται κατά τη δεκαετία του 1430, φτάνοντας ακόμη και στο σημείο ένοπλης σύγκρουσης – πράγμα που οδήγησε στην έξωση των δανέζικων δυνάμεων από τη Σουηδία. Ο Ερρίκος εκθρονίστηκε (1438-1439) από βασιλιάς της Ένωσης, και τον διαδέχτηκε ο άκληρος Christopher της Βαυαρίας. Στο κενό εξουσίας που ακολούθησε τον θάνατο του Christopher (1448), η Σουηδία εξέλεξε τον Κάρολο Η’ ως βασιλιά, με σκοπό την ισχυροποίηση ξανά της Ένωσης υπό το σουηδικό στέμμα. Τον επόμενο χρόνο οι κόμητες του Holstein -οι οποίοι διέθεταν μεγαλύτερη επιρροή απ’ ό,τι οι Σουηδοί και οι Νορβηγοί- ανάγκασαν το δανέζικο Συμβούλιο του Θρόνου να ορίσει τον Χριστιανό Α’ του Oldenburg ως βασιλιά. Κατά τη διάρκεια των επόμενων επτά δεκαετιών η πάλη για την εξουσία και οι πόλεμοι μεταξύ Σουηδίας και Δανίας θα κυριαρχούσαν στην Ένωση.

Η Ένωση από το 1457 μέχρι τη διάλυσή της

Το 1521 ξεσπά εμφύλιος πόλεμος στη Σουηδία μεταξύ του Βασιλιά Χριστιανού Β’ και των Σουηδών ευγενών, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως ο “Αγώνας της Ελευθερίας”. Ο Βασιλιάς της Ένωσης δεν ήταν δημοφιλής στη Σουηδία λόγω των υψηλών φόρων, αλλά και της επιρροής των Δανών και Γερμανών ευγενών στα σουηδικά πράγματα. Η σφαγή της Στοκχόλμης (1520) αποτέλεσε την αφορμή της εξέγερσης κατά του στέμματος, αλλά και κατά της συμμετοχής της Σουηδίας στην Ένωση. Ο ηγέτης των ευγενών, Gustav Vasa, σημείωσε νίκες κατά του στρατού του βασιλιά στις μάχες του Falun, του Västerås και του Brunback ferry. Το 1521 η Ουψάλα καταλαμβάνεται από τον στρατό του Gustav Vasa, και το 1523 το ίδιο συμβαίνει με το Kalmar και τη Στοκχόλμη. Με την κατάληψη της τελευταίας η Σουηδία απέκτησε πλήρη ανεξαρτησία, με εκλεγμένο βασιλιά τον Gustav A’. Η Ένωση του Kalmar αποτελούσε πλέον παρελθόν (Otte, 1874).

Η δεύτερη Ένωση: Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγίας και Δανίας

Η Ένωση Δανίας και Νορβηγίας το 1700

Μετά την αποχώρηση της Σουηδίας από την Ένωση του Kalmar, η Νορβηγία και η Δανία συνήψαν προσωπική ένωση το 1523 υπό δανέζικη κυριαρχία. Επί της ουσίας, το Νορβηγικό Βασίλειο καταργήθηκε και ενσωματώθηκε στο Βασίλειο της Δανίας, δημιουργώντας ένα Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγίας και Δανίας. Η Γροιλανδία, η Ισλανδία και τα νησιά Φερόες αποτελούσαν μέρος της επικράτειάς του. Μέχρι τη διάλυση του Βασιλείου (1814) υπήρξε μια διαρκής σύγκρουση με το Βασίλειο της Σουηδίας για τον έλεγχο της Βαλτικής και της Βόρειας Θάλασσας. Κατά τη διάρκεια της Ένωσης αυτής και, συγκεκριμένα, από τον 17ο αιώνα το βασίλειο επεκτάθηκε και εκτός Ευρώπης, με υπερπόντιες αποικίες στην Καραϊβική, στην Ινδία και στη δυτική Αφρική.

Κατά τους Ναπολεόντιους πολέμους (1799-1815) το Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγίας και Δανίας, όντας η μόνη αξιόμαχη ναυτική δύναμη μετά τη Μάχη του Trafalgar (1805) -κατά την οποία ο βρετανικός στόλος κατέστρεψε τον γαλλικό και ισπανικό στόλο-, συμμετείχε στο πλευρό της Γαλλίας κατά των Βρετανών και των συμμάχων τους. Η Δανία και η Νορβηγία βρέθηκαν ηττημένες, υπογράφοντας τη Συνθήκη του Kiel, με την οποία η Σουηδία θα έλεγχε τη Νορβηγία. Παρ’ όλα αυτά, στη Νορβηγία τελικά αναγνωρίστηκε μεγάλος βαθμός ανεξαρτησίας (1814). Η Συνθήκη αυτή τερμάτισε την Ένωση της Δανίας με τη Νορβηγία. Μετά από στρατιωτική εισβολή, όμως, η Σουηδία επέβαλε προσωπική ένωση με τη Νορβηγία, δημιουργώντας το Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγίας και Σουηδίας.

Η τρίτη Ένωση: Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγίας και Σουηδίας

To Ηνωμένο Βασίλειο Σουηδίας και Νορβηγίας (1814-1905)

Το 1814 υπογράφεται η Σύμβαση του Moss, κατά την οποία αναγνωρίστηκε στη Νορβηγία το status ανεξάρτητου κράτους, με έναν μονάρχη που διαχειριζόταν την εξωτερική πολιτική τόσο της Νορβηγίας όσο και της Σουηδίας. Η Σύμβαση αντικατέστησε τη Συνθήκη του Kiel, στα πλαίσια της ειρηνικής προσέγγισης της Σουηδίας με τη Νορβηγία. Όλα τα υπόλοιπα -όπως οι πολιτικοί θεσμοί, η εκπαίδευση, ακόμα και η άμυνα- ανήκαν στην επιλογή του κάθε κράτους. Κατά τον 19ο αιώνα και, ιδιαίτερα, κατά την περίοδο των εθνικών επαναστάσεων στην Ευρώπη (1844-1860), η Ένωση είχε φτάσει στο απόγειο της ακμής της. Η έντονη βιομηχανοποίηση και η αύξηση των εξαγωγών, καθώς και η αύξηση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, εισήγαγαν μια περίοδο ευημερίας, αφήνοντας πίσω τις μακροχρόνιες συγκρούσεις στη χερσόνησο.

Κατά τα τέλη του αιώνα εμφανίστηκε η ιδέα του εθνικισμού μέσω του ρεύματος του Σκανδιναβισμού, το οποίο όριζε τη συνεργασία των Δανών, των Νορβηγών και των Σουηδών – σε ξεχωριστά, όμως, κράτη. Οι λαοί της Σκανδιναβίας άρχισαν να στηρίζουν τη δημιουργία των εθνών-κρατών, μέσω των οποίων θα προωθούσαν συλλογικά τα εθνικά τους συμφέροντα. Η ιδέα εξελίχθηκε στη Νορδική Συνεργασία, μια άτυπη συνεργασία με στόχο την προώθηση κοινών συμφερόντων σε ορισμένους τομείς πολιτικής, η οποία -εκτός από τη Δανία, τη Νορβηγία και τη Σουηδία- συμπεριλάμβανε και την Ισλανδία, τη Φινλανδία και τη Γροιλανδία.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα ήταν πλέον ορατή η αλλαγή του status quo στη Σκανδιναβία. Το Ηνωμένο Βασίλειο Νορβηγίας και Σουηδίας αποτελούσε προϊόν μιας άλλης εποχής, καθώς η Νορβηγία είχε δοθεί ως λάφυρο πολέμου με τη Συνθήκη του Kiel. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι φιλελεύθερες δυνάμεις στη Νορβηγία εξέφραζαν τις αντιθέσεις της χώρας με τη Σουηδία, και υιοθετούσαν αντιλήψεις περί πλήρους ανεξαρτησίας. Η Νορβηγία είχε ισχυρότερους φιλελεύθερους και κοινοβουλευτικούς θεσμούς σε σχέση με τη Σουηδία, όπου κυριαρχούσε ο συντηρητισμός και η επιρροή του βασιλιά σε κάθε πολιτική απόφαση. Επιπλέον, ακολουθούσαν διαφορετική εμπορική και οικονομική πολιτική, με τη Νορβηγία να έχει περισσότερες σχέσεις με την Ευρώπη και κυρίως με τη Μεγάλη Βρετανία, ενώ η Σουηδία είχε περισσότερους δεσμούς με τη Γερμανία. Η συνταγματική κρίση του 1905 οδήγησε στην κήρυξη της ανεξαρτησίας της Νορβηγίας. Αφορμή στάθηκε η άρνηση του Βασιλιά Oscar Β’ να δεχτεί την ψήφιση νόμου για τη δημιουργία νορβηγικών Προξενικών Αρχών στο εξωτερικό από το νορβηγικό Κοινοβούλιο. Επί της ουσίας, οι Νορβηγοί επιθυμούσαν να ασκούν οι ίδιοι την εξωτερική τους πολιτική χωρίς τη συγκατάθεση του σουηδικού Υπουργείου Εξωτερικών. Μετά από διαπραγματεύσεις, και με την κοινή γνώμη στην Ευρώπη να θεωρεί νόμιμη την ανεξαρτησία της Νορβηγίας, ο Βασιλιάς Oscar Β’ την αναγνώρισε επίσημα τον Οκτώβριο του 1905, δίνοντας τέλος στην ένωση των δύο χωρών.

Επίλογος

Η πορεία των σκανδιναβικών χωρών στον χρόνο αποτυπώνει τη μεγάλη αλληλεπίδραση που ασκήθηκε μεταξύ τους, και επηρέασε την ταυτότητα και την ιστορία τους. Αξιολογικά, οι προσπάθειες συνεργασίας μέσω ενός τύπου ομοσπονδοποίησης ήταν αρκετά ελπιδοφόρες και, παρά τις δυσκολίες, κατάφεραν να λειτουργήσουν και να αφήσουν το αποτύπωμά τους. Σήμερα, οι σκανδιναβικές χώρες βρίσκονται ανάμεσα στις πλουσιότερες χώρες του κόσμου, με ισχυρούς δημοκρατικούς θεσμούς και σημαντικά ανεπτυγμένο κοινωνικό κράτος. Η Σουηδία και η Δανία είναι κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), ενώ η Νορβηγία έχει υπογράψει συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής συνεργασίας με την τελευταία. Η Φινλανδία επίσης είναι κράτος-μέλος της ΕΕ. Η Ισλανδία, η οποία παρέμενε υπό δανέζικη διοίκηση, έγινε ανεξάρτητη το 1944, και έχει το ίδιο καθεστώς με τη Νορβηγία όσον αφορά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ η Γροιλανδία αποτελεί αυτόνομο έδαφος υπό την προστασία της Δανίας μέχρι και σήμερα.

Η κοινή ιστορική διαδρομή των Σκανδιναβών είναι ακόμα εμφανής, ιδιαίτερα στα εθνικά τους σύμβολα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι σημαίες τους, που έχουν τον σταυρό με κατεύθυνση προς τα αριστερά.

Πηγές:

1. Harald, G. (2006), A State that Failed?, Εκδόσεις: Scandinavian Journal of History.
2. Roberts, M. (1968), The Early Vasas: A History of Sweden 1523–1611, Εκδόσεις:Cambridge University Press.
3. Gilman, D. Thurston, H. Colby, F. M, (1905), Margaret. Queen of Denmark, Norway, and Sweden, Εκδόσεις: New International Encyclopedia.
4. Imsen, S. (2007), The Union of Calmar: Northern Great Power or Northern German Outpost?, Εκδόσεις: BRILL.
5. Daniel, S. (1988), Sweden, the Nation’s History, Εκδόσεις: SIU Press.
6. Oppenheim L. Roxbrough, R. (2005). International Law: A Treatise, Εκδόσεις: The Lawbook Exchange.
7. Otte, E. ( 1874), Scandinivian History, Εκδόσεις: London, Macmillan.
8. Steen, S. (1951), 1814, Εκδόσεις: J.W. Cappelen.
9. Derry, T. (2000), History of Norway, Sweden, Denmark, Finland, and Iceland, Εκδόσεις: University of Minnesota Press.
10. The Kalmar Union Maps, http://www.tacitus.nu/historical–atlas/scandinavia/union.htm.