Στον απόηχο της Συμφωνίας της 18ης Μαρτίου μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας, τέθηκε το ζήτημα του χαρακτηρισμού της δεύτερης ως “ασφαλούς τρίτης χώρας”. Ο χαρακτηρισμός αυτός απέχει πολύ από την πραγματικότητα, καθώς καμία ευρωπαϊκή χώρα δεν φαίνεται να τον υποστηρίζει, ενώ η Τουρκία από την άλλη επιθυμεί την απόκτησή του.

Αρχικά, η Τουρκία έχει δεχτεί μέχρι σήμερα σχεδόν 2,7 εκατομμύρια Σύρους (1). Περίπου 300.000 από αυτούς είναι καταγεγραμμένοι, και βρίσκονται στους προσφυγικούς καταυλισμούς της χώρας. Η Τουρκία έχει ασκήσει επιφύλαξη στη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για την αναγνώριση του καθεστώτος πρόσφυγα μόνο σε όσους προέρχονται από τα κράτη μέλη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Πρακτικά για τη χώρα, οι καταγεγραμμένοι Σύροι πρόσφυγες δεν έχουν αυτό το νομικό καθεστώς, αλλά τους αναγνωρίζεται αυτό της  “προσωρινής προστασίας” με την παράλληλη εφαρμογή της αρχής μη-επαναπροώθησης (non-refoulement)(2). Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες αναγνωρίζει το καθεστώς στα Guidelines on Temporary Protection or Stay Arrangements (3). Σύμφωνα με αυτές, η προσωρινή προστασία δεν τίθεται υπό επιφύλαξη των βασικών υποχρεώσεων της χώρας απέναντι στο διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που προκύπτουν από τη Σύμβαση της Γενεύης του ’51 για τους πρόσφυγες και του Πρωτοκόλλου του ’67. Το ήπιο δίκαιο των Guidelines κατοχυρώνει ένα ελάχιστο των προτύπων για την αξιοπρεπή και ανθρωπιστική μεταχείριση των προστατευομένων. Ωστόσο, από την πλευρά του υποχρεωτικού δικαίου, η Τουρκία υιοθέτησε το 2014 το Law on Foreigners and International Protection, στο οποίο κατοχυρώνεται το ήδη de facto χορηγούμενο καθεστώς των Σύρων από το 2011 . Μάλιστα, δημοσιοποιήθηκε -στη βάση του άρθρου 91 του παραπάνω νόμου-  το Temporary Protection Regulation, με το οποίο γίνεται ειδική αναφορά για τους Σύρους “προσωρινά προστατευμένους”(4) . Επομένως, η Τουρκία φαίνεται πως -έστω και τυπικά- συμπλέει με το διεθνές δίκαιο είτε σε κάποιες δεσμευτικές αρχές του, είτε σε επίπεδο ήπιου δικαίου με την εσωτερική της νομοθεσία. Το μεγάλο ερώτημα τίθεται για τους υπόλοιπους Σύρους πρόσφυγες, που δεν χαίρουν ακόμη και αυτού του ελάχιστου χορηγούμενου νομικού καθεστώτος.

Σε ό,τι αφορά τους μη καταγεγραμμένους Σύρους, η Τουρκία συνεχίζει να έχει τεράστιο αριθμό αυτών που δεν έχουν καταγραφεί και δεν βρίσκονται στους προσφυγικούς καταυλισμούς της χώρας. Η πρόσβασή τους σε βασικές υπηρεσίες, παρόλο που κατοχυρώνεται με τους κανονισμούς του 2014, τίθεται υπό αμφισβήτηση, καθώς η χώρα δεν φαίνεται να τις παρέχει, οξύνοντας το χάσμα της ανθρωπιστικής μεταχείρισης και πολιτικής.

Το βασικό όμως πρόβλημα, σχετικά με τη στάση της Τουρκίας, το έθεσε η Συμφωνία της 18ης Μαρτίου. Ο πιθανός χαρακτηρισμός της Τουρκίας ως “ασφαλής τρίτη χώρα” εγείρει ερωτήματα σχετικά με την αντιμετώπιση των προσφύγων. Μία “ασφαλής τρίτη χώρα” είναι η χώρα από την οποία έχει περάσει ένα άτομο που εγκατέλειψε τη χώρα πρόελευσής του, και στην οποία δεν έχει βρει προστασία. Αν αυτό το άτομο κάνει αίτηση για άσυλο σε άλλο κράτος, το τελευταίο μπορεί να τη θεωρήσει απαράδεκτη και να ζητήσει την επιστροφή του στην “ασφαλή τρίτη χώρα” απ’ όπου πέρασε. Ο χαρακτηρισμός αυτός δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο της Σύμβασης της Γενεύης για τους πρόσφυγες, ωστόσο η πρακτική αυτή βασίζεται στη στενή ερμηνεία του άρθρου 31 της Σύμβασης (5).

Βασικές προϋποθέσεις, σύμφωνα με τις Asylum Procedures Directive της ΕΕ, για την έννοια της “ασφαλούς τρίτης χώρας” αποτελούν η μη απειλή της ζωής ή της ελευθερίας λόγω φυλής, θρησκείας, ιθαγένειας,κοινωνικής τάξης ή πολιτικών πεποιθήσεων, η απουσία κινδύνου σοβαρής βλάβης,η τήρηση της απαγόρευσης απομάκρυνσης σε περίπτωση παράβασης του δικαιώματος αποφυγής των βασανιστηρίων και της σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης, όπως ορίζεται στο διεθνές δίκαιο,η αρχή της μη-επαναπροώθησης και η δυνατότητα αίτησης για τη χορήγηση προσφυγικού καθεστώτος (6). Κατά πόσο πληροί όμως η Τουρκία αυτές τις προϋποθέσεις;

Αρχικά, η Τουρκία είναι μία χώρα που αντιμετωπίζει μεγάλη εσωτερική αστάθεια – η οποία αντικατοπτρίζεται και στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συγκεκριμένα, έχουν διωχθεί κατά καιρούς μειονότητες και διαφωνούντες, με τελευταίο παράδειγμα το κλείσιμο της εφημερίδας Zaman και τη σύλληψη των “διαφωνούντων” από την κυβέρνηση Erdogan. Η μακροχρόνια και συνεχώς αυξανόμενη πρακτική θέτει υπό σοβαρή αμφισβήτηση την πρώτη προϋπόθεση, καθώς φαίνεται πως καταπατούνται βασικές ελευθερίες, ενώ δεν εξασφαλίζεται η στάση της χώρας απέναντι στους Σύρους. Παράλληλα, ο κίνδυνος σοβαρής βλάβης σχετίζεται είτε με βασανιστήρια και αναγκαστικές εξαφανίσεις (για τα οποία έχουν γίνει πολλές προσφυγές κατά της Τουρκίας στο ΕΔΔΑ) είτε με τη μη νομική αναγνώριση των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο – όπως συμβαίνει με τους Σύρους. Η μη αναγνώριση αυτή προέρχεται από την εδαφική επιφύλαξη που έχει ασκήσει η Τουρκία στη Σύμβαση για τους Πρόσφυγες, και συνεπάγεται την αδυναμία των Σύρων να αιτηθούν τη χορήγηση καθεστώτος πρόσφυγα, εφόσον τούς χορηγείται από τη χώρα μόνο το καθεστώς προσωρινής προστασίας. Αυτό έχει άμεσες συνέπειες στον τρόπο ζωής τους, καθώς υπάρχει έλλειψη πληροφόρησης για τη διαδικασία ασύλου, άρνηση από τις αρχές να δεχθούν τις αιτήσεις ασύλου και στέρηση βασικών δικαιωμάτων που σχετίζονται με τον τρόπο διαβίωσης, την εργασία, την εκπαίδευση και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Συχνή είναι ακόμη η κράτηση των Σύρων από τις τουρκικές αρχές στη βάση της αδυναμίας συμμόρφωσής τους με τις ισχύουσες διαδικασίες. Επίσης, η Τουρκία εφαρμόζει από τις προϋποθέσεις κατά βάση την αρχή της μη επαναπροώθησης σε ό,τι αφορά τους Σύρους, παρόλο που σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία έχουν υπάρξει περιστατικά επαναπροώθησης  Σύρων με βίαιο τρόπο.(7)

Η Άγκυρα, μετά την υπογραφή της Συμφωνίας, φαίνεται να μην είναι έτοιμη για την τήρησή της. Τα πρόσφατα γεγονότα στις Βρυξέλλες δυσχεραίνουν όλο και περισσότερο την τήρηση των συμφωνηθέντων από αμφότερες πλευρές, με την ΕΕ αντίστοιχα να μην επιθυμεί την είσοδο των Τούρκων χωρίς βίζα. Το “κλειδί” για την επιτυχία της Συμφωνίας είναι η άρση της εδαφικής επιφύλαξης από την Τουρκία, ώστε η χώρα να γίνει -νομικά έστω- πιο “θελκτική” για τους Σύρους. Αυτό θα έχει ως επακόλουθο τη μείωση των προσφυγικών ροών προς την ΕΕ. Παράλληλα, είναι επιτακτική ανάγκη η χώρα να αλλάξει τη στάση της απέναντι στην προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ώστε να πληροί τις προϋποθέσεις της “ασφαλούς τρίτης χώρας”. Βασικό ζήτημα αποτελεί η πολιτική βούληση εν προκειμένω. Η Τουρκία δεν δείχνει διατεθειμένη να αλλάξει τη στάση της εφόσον αποσκοπεί σε συγκεκριμένα οφέλη από την πίεση που μπορεί να ασκεί στην ΕΕ. Στην προσπάθειά της για ανάδειξή της ως περιφερειακή δύναμη, για αποκόμιση κερδών από την ΕΕ, είτε χρηματικών είτε ενταξιακών, για την εγκαθίδρυση της παρουσίας της στο Αιγαίο και για τη δημιουργία μίας buffer zone στα σύνορα με τη Συρία, χρησιμοποιεί ως μοχλό πίεσης τους πρόσφυγες.

Η Τουρκία αποτελεί περισσότερο από ποτέ μία “ανασφαλή” χώρα, τόσο για τους πολίτες της και τους αιτούντες άσυλο, όσο και για την τήρηση των δεσμεύσεών της. Η δυσκολία στην εφαρμογή της Συμφωνίας της 18ης Μαρτίου προμηνύει το σύντομο της διάρκειάς της, καθιστώντας πιθανή την αναθεώρησή της όσο το δυνατό γρηγορότερα.

1.  http://www.kathimerini.gr/853728/article/epikairothta/politikh/oi-pagides-mias-dysefarmosths-symfwnias

2. http://www.refugeesolidaritynetwork.org/learn-more/turkey-asylum-basics/

3.http://www.unhcr.org/542e99fd9.pdf

4. http://www.refugeesolidaritynetwork.org/syrians-in-turkey/

5. http://www.asylumineurope.org/sites/default/files/resources/no-283-why-turkey-is-not-a-safe-country.pdf

6. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32013L0032&from=EN

7.  https://www.amnesty.org/en/press-releases/2016/04/turkey-illegal-mass-returns-of-syrian-refugees-expose-fatal-flaws-in-eu-turkey-deal/