Εισαγωγή

Παρά τις έντονες αντιδράσεις της Washington, και σε μία περίοδο έντονης διπλωματικής κρίσης με τους συμμάχους της, στις 12 Σεπτεμβρίου του 2017 η Τουρκία προχώρησε στην αγορά του ρωσικού αντιαεροπορικού συστήματος S-400, αξίας περίπου 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Η κίνηση προκάλεσε την έντονη ανησυχία όχι μόνο των Αμερικανών, αλλά και του Ν.Α.Τ.O. συλλήβδην. Η εξαγορά αυτή, αν και δημιούργησε σημαντικές αντιδράσεις στον δυτικό κόσμο, αποτελεί ένα κομμάτι της νέας αμυντικής -και εξωτερικής εν γένει- πολιτικής που προσπαθεί να εφαρμόσει ο Erdoğan.

Η αμυντική πολιτική της Τουρκίας δεν αποτελεί καινούριο ζήτημα για την ίδια. Η Τουρκία επιζητούσε ήδη από τη δεκαετία του ’90 τον εκσυγχρονισμό των οπλικών της συστημάτων, και η υπόσχεση αυτή βρισκόταν ανάμεσα στις προεκλογικές δεσμεύσεις του Α.Κ.Ρ. ήδη πριν από την πρώτη του εκλογική νίκη το 2002. Παρά την καθυστέρηση, όμως, οι εξελίξεις επιταχύνθηκαν μετά τις νέες περιστάσεις και τα γεγονότα που βίωσε η χώρα από την έναρξη του εμφυλίου στη γειτονική Συρία το 2011.

Προς μια νέα κατεύθυνση

Η αλλαγή στάσης της Τουρκίας ως προς την εξωτερική της πολιτική πρέπει να αναλυθεί υπό το πρίσμα δύο σημαντικών γεγονότων. Το πρώτο είναι το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου του 2016, από το οποίο ο Erdoğan βγήκε αδιαμφισβήτητος νικητής, και ουσιαστικά καθιέρωσε την εξουσία του στο κράτος, προχωρώντας σε μαζικές εκκαθαρίσεις 100.000 κρατικών υπαλλήλων -πολλοί εκ των οποίων ήταν υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί-, δημοσιογράφων και αντιφρονούντων. Το πραξικόπημα οδήγησε τον Erdoğan στην αναδιαμόρφωση τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής, θέλοντας να θέσει τη χώρα σε μια πιο αυτόνομη πορεία, χωρίς τη στενή πρόσδεση με το Ν.Α.Τ.Ο. από στρατιωτικής πλευράς, και την ευρωπαϊκή προοπτική από πολιτικής πλευράς: ένα νεο-οθωμανικό δόγμα, δηλαδή, το οποίο θέλει την Τουρκία περιφερειακή δύναμη που καθορίζει τις εξελίξεις στην περιοχή.

Το άλλο σημαντικό γεγονός είναι η συμμετοχή της Τουρκίας στον συριακό εμφύλιο, με τη de facto εισβολή της στη βόρεια Συρία και την εγκατάσταση σημαντικών τουρκικών δυνάμεων στα σύνορα της χώρας. Παρά την έντονη αντίδραση του Σύριου Προέδρου Bashar al-Assad πως οι τουρκικές και οι αμερικανικές δυνάμεις θα αντιμετωπίζονται ως εχθρικές από τον καθεστωτικό στρατό -όσος έχει απομείνει-, η Τουρκία αναλαμβάνει σημαντικές στρατιωτικές πρωτοβουλίες στα σύνορα με τη Συρία και το Ιράκ, περισσότερο με σκοπό να αντιμετωπίσει πιθανή κουρδική ανεξαρτησία, και λιγότερο για να πολεμήσει τους εναπομείναντες τζιχαντιστές του ISIS. Είναι προφανές πως το στρατηγικό κενό που έχει αφήσει η υποχώρηση της Αμερικής από την περιοχή έχει ανοίξει μια ευρεία διαμάχη στη Μέση Ανατολή σχετικά με το ποιος θα είναι αυτός που θα το καλύψει.

Νέες συμμαχίες

Αν και οι σχέσεις Ρωσίας-Τουρκίας είχαν παγώσει μετά την κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού που πετούσε στα σύνορα με τη Συρία το 2015, ενόψει του πραξικοπήματος που πρόδηλα έδειξε πως η Τουρκία δεν πρέπει να στηρίζεται στην Αμερική -αφού, αφενός, αυτή επέτρεψε να απογειωθούν τα αεροπλάνα των πραξικοπηματιών από τη νατοϊκή βάση του Ιncirlik ενώ, αφετέρου, αρνείται μέχρι και σήμερα να εκδώσει τον Fethullah Gülen, τον οποίο ο Erdoğan θεωρεί υποκινητή του πραξικοπήματος-, ο Τούρκος Πρόεδρος στράφηκε προς την Ανατολή. Οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας βελτιώθηκαν αισθητά, και η συμφιλίωση επικυρώθηκε με τη σύναψη της συμφωνίας για τα εξελιγμένα ρωσικά συστήματα.

Την ίδια στιγμή που οι σχέσεις με τη Ρωσία αλλάζουν, η Τουρκία σπάει τις παραδοσιακές φιλίες της με ευρωπαϊκά κράτη. Στην Ολλανδία, τον Απρίλιο, απαγορεύτηκε σε δύο Τούρκους Υπουργούς να εκστρατεύσουν υπέρ του “ναι” στο δημοψήφισμα για τη συνταγματική αναθεώρηση, στο πλαίσιο της τουρκικής κοινότητας της χώρας. Ύστερα, τον Σεπτέμβριο, μετά από δημόσιες καταγγελίες της Γερμανίας για παραβιάσεις θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και φυλακίσεις δημοσιογράφων, καθώς και με προτροπή από την ίδια την Καγκελάριο Angela Merkel για την παύση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Erdoğan ανταπάντησε πως η Γερμανία ακολουθεί πολιτικές του Ναζισμού. Αυτό το γεγονός δημιούργησε διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ των δύο κρατών -που υπήρξαν έως τότε στενοί σύμμαχοι-, και οδήγησε στην απόφαση Γερμανίας και Η.Π.Α. να καθυστερήσουν τουρκικές παραγγελίες όπλων που είχαν γίνει από τον Μάιο, κάνοντας τον Erdoğan να μιλάει για έμμεσο εμπάργκο.

Τέλος, στα νότια σύνορά της η Τουρκία έχει ορίσει ως πρωταρχικό στόχο της την αποτροπή ενός ανεξάρτητου “Κουρδιστάν”. Ενισχύει στρατιωτικά και οικονομικά τους σουνιτικούς πληθυσμούς του Ιράκ, και πολεμά μαζί τους εναντίον των Κούρδων. Επίσης, θέλει να αποτρέψει την αυτονόμηση των κουρδικών δυνάμεων YPG στη Συρία, τις οποίες εξοπλίζει και χρηματοδοτεί η Αμερική σχεδόν από την αρχή του εμφυλίου, και παρά τις έντονες αντιδράσεις του Erdoğan.

O εκσυγχρονισμός

Στόχος του νέου αμυντικού δόγματος του Erdoğan -που έχει σαν αρχές τη μερική αποδέσμευση από τους δεσμούς με το Ν.Α.Τ.Ο. και τη Δύση, αλλά και την ανάληψη καίριου ρόλου στην περιοχή της Μέσης Ανατολής την επαύριον του πολέμου- είναι ο πλήρης εκσυγχρονισμός του στρατεύματος, του οποίου οι ικανότητες έχουν μειωθεί αισθητά μετά την καθαίρεση σημαντικών αξιωματούχων λόγω του πραξικοπήματος.

Πιο συγκεκριμένα, οι S-400 αποτελούν κομμάτι ενός πολυεθνικού αμυντικού συστήματος που προσπαθεί να δημιουργήσει η Τουρκία. Τα τελευταίας γενιάς ρωσικά αντιαεροπορικά συστήματα, με δυνατότητες κατάρριψης στόχου που φτάνουν και τα 400 χιλιόμετρα, μπορούν να δώσουν στην Τουρκία στρατηγικά πλεονεκτήματα στην περιοχή. Τα συστήματα αυτά, που καταρρίπτουν από αεροπλάνα μέχρι πυραύλους Cruise και drones, δίνουν τη δυνατότητα δημιουργίας Ζωνών Απαγόρευσης Πτήσεων (No-Fly Zones) που μπορούν να χρησιμεύσουν όχι μόνο στην εμπλοκή της Τουρκίας στη Συρία, αλλά και στον έλεγχο του εναερίου χώρου του ιρακινού “Κουρδιστάν”. Τα στρατηγικά πλεονεκτήματα είναι πολλά, καθώς αλλάζουν τις ισορροπίες ισχύος της Τουρκίας με τους γείτονές της. Το διόλου ευκαταφρόνητο ποσό των 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων -που ισούται με το μισό του ποσού που ξοδεύει η Ελλάδα για το σύνολο των στρατιωτικών της δαπανών ετησίως- θα έχει άμεσο αντίκρισμα στην εξωτερική πολιτική της χώρας.

Μολαταύτα, σύναψη στρατιωτικής συνεργασίας πραγματοποιήθηκε με την Ιταλία και τη Γαλλία. Πιο συγκεκριμένα, τον Νοέμβριο του τρέχοντος έτους ο Τούρκος Υπουργός Εθνικής Άμυνας, Nurettin Canikli, υπέγραψε μια ιστορική συμφωνία συνεργασίας με τη Γαλλία και την Ιταλία στον στρατιωτικό τομέα, στο πλαίσιο σύσκεψης του Ν.A.T.O. στις Βρυξέλλες. Πρόκειται, αρχικά, για συνεργασία στα πεδία ηλεκτρονικών συστημάτων, λογισμικών και συστημάτων προσομοιώσεων. Στη συνέχεια, η συμφωνία προβλέπει να επεκταθεί στην αγορά ενός κοινού αντιπυραυλικού συστήματος Aster 30 SAMP/T της ευρωπαϊκής εταιρίας όπλων Eurosam, το οποίο είναι πολύ αποτελεσματικό απέναντι σε εναέριες απειλές.

Τέλος, στο πλαίσιο της στρατιωτικής της αναβάθμισης, η Τουρκία έχει ανακοινώσει την εξαγορά αμερικανικών F-35 τελευταίας τεχνολογίας, αλλά και την αναβάθμιση της εγχώριας στρατιωτικής της βιομηχανίας. Το μέλλον θα δείξει αν η συμφωνία αυτή θα πραγματοποιηθεί.

Αλλαγή πλεύσης

Η Τουρκία βρίσκεται σε ένα πολύ κρίσιμο σημείο όσον αφορά στην αλλαγή της στάσης της απέναντι στη διεθνή πολιτική. Είναι, αρχικά, φανερό πως μετά το πραξικόπημα του 2016, αλλά και μετά τη διπλωματική κρίση με τη Γερμανία, η ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας -που είχε τεθεί στη Διάσκεψη του Helsinki το 1999, και αποτέλεσε πρωταρχικό επιχείρημα για την άνοδο του Erdoğan στην εξουσία- δείχνει πλέον να απομακρύνεται από την πραγματικότητα. Η υιοθέτηση μιας περισσότερο επεκτατικής πολιτικής στο πλαίσιο του νεο-οθωμανικού δόγματος αποτελεί το κομβικό σημείο για την απο-δημοκρατικοποίηση της Τουρκίας και την επάνοδο του παλιού οθωμανικού της παρελθόντος στο προσκήνιο. Ως συνεχιστής του σουλτάνου, ο Erdoğan εγκαθιδρύει την κυριαρχία του μέσα στη χώρα στέλνοντας, ταυτόχρονα, μήνυμα στους παραδοσιακούς του συμμάχους πως η Τουρκία δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Η κατάσταση αυτή θα οδηγήσει σε ριζική αλλαγή του γεωπολιτικού τοπίου στην περιοχή.

Περαιτέρω, η Τουρκία προσδοκά να παίξει ρόλο στη Μέση Ανατολή μαζί με άλλες δυνάμεις (Ιράν, Σαουδική Αραβία). Επομένως, το “σπριντ” εξοπλισμών της έχει σχέση με την αύξηση της επιρροής της στην περιοχή. Πρωταρχικός στόχος είναι η αποτροπή δημιουργίας ενός ανεξάρτητου “Κουρδιστάν” στα νότια σύνορά της, γι’ αυτό ένα εξελιγμένο σύστημα αντιαεροπορικών θα μπορέσει να επιβάλλει την υπεροχή της Τουρκίας και των συμμάχων της στον αέρα. Με την εισβολή της τόσο στη Συρία όσο και στο Βόρειο Ιράκ παγιώνει καταστάσεις, και φαίνεται να πετυχαίνει τον στόχο της ως φύλακας της συμφωνίας Sykes-Picot, καθώς ο Κούρδος ηγέτης Masoud Barzani παραιτήθηκε λίγο μετά το δημοψήφισμα για την κήρυξη ανεξαρτησίας.

Προς τα ανατολικά, ο Erdoğan προσβλέπει σε μια σύσφιξη των σχέσεων όχι μόνο με τη Ρωσία, αλλά και με το Αφγανιστάν και το Πακιστάν. Ειδικότερα, προτείνει την ανασύσταση της τριμερούς συνθήκης ειρήνης μεταξύ Τουρκίας-Αφγανιστάν-Πακιστάν, η οποία είχε υπογραφεί το 2007 για την καταπολέμηση των Ταλιμπάν στις δύο τελευταίες χώρες. Επιπροσθέτως, τον Αύγουστο η Τουρκία άνοιξε μία στρατιωτική βάση στη Σομαλία για να καταπολεμήσει το εκεί παρακλάδι εξτρεμιστών τζιχαντιστών, την al- Shabab, σε συνεργασία με αμερικανικά στρατεύματα και με ευρύτερο στόχο τη λήξη της αναρχίας στη χώρα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ραγδαίων αλλαγών, η Τουρκία δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για την ουσιαστική βελτίωση των σχέσεών της με την Ελλάδα. Οι καθημερινές παραβιάσεις του εναερίου χώρου της Ελλάδας, αλλά και οι συχνές δεσμεύσεις χώρων της ελληνικής επικράτειας για υποτιθέμενες στρατιωτικές ασκήσεις φαίνεται να αποτελούν κυρίως θέαμα για εσωτερική κατανάλωση, και όχι επιδίωξη για επίτευξη πραγματικού πολιτικού αποτελέσματος.

Συμπεράσματα

Γίνεται προφανές πως η Τουρκία τρέχει να προλάβει τις εξελίξεις και τις πιθανές εκ θεμελίων αλλαγές που θα επέλθουν μετά τη λήξη του εμφυλίου στη Συρία. Έτσι, το “σπριντ” εξοπλισμών αποτελεί κομμάτι μιας προσπάθειας αλλαγής της εξωτερικής πολιτικής που ακολουθούσε έως πρόσφατα, κάτω από την ομπρέλα του Ν.Α.Τ.Ο. Η επιστροφή σε ένα πιο ισλαμικό παρελθόν επιβάλλει τη μερική αποδέσμευση από τη Δύση, αλλά και τη δημιουργία νέων δεσμών με χώρες που μέχρι τώρα θεωρούνταν πιθανοί εχθροί. Ωστόσο, παρά τα μεγάλα στρατιωτικά συμβόλαια και τις πομπώδεις εξαγγελίες, ο τουρκικός στρατός παραμένει κατά ένα μεγάλο μέρος του ακέφαλος. Ιδιαίτερα η αεροπορία -και λιγότερο το πεζικό και το ναυτικό- έχει επέλθει σε ουσιαστική στασιμότητα λόγω της έλλειψης έμπειρων αξιωματικών, οι περισσότεροι εκ των οποίων φυλακίσθηκαν μετά το πραξικόπημα.

Οι αλλαγές στη χώρα θα είναι ραγδαίες. Η όλο και μεγαλύτερη απομάκρυνση από την ευρωπαϊκή προοπτική οδηγεί στην όλο και μεγαλύτερη απομάκρυνση ενός ολόκληρου λαού που είχε κάνει σημαντικά βήματα για τον εκδημοκρατισμό του. Η επιστροφή της realpolitik στο προσκήνιο, και οι επεκτατικές βλέψεις του Erdoğan ανοίγουν τους ασκούς του Αιόλου για μια μεγαλύτερη κρίση στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εν κατακλείδι, κρίνεται απαραίτητη η επαναπροσέγγιση της Τουρκίας με τη Δύση, και ειδικά με την Ευρώπη, ώστε να μην κλείσουν οι δίαυλοι επικοινωνίας, και η χώρα να μην περάσει σε μια εποχή απολυταρχισμού. Αν η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν δράσει γρήγορα και ουσιαστικά, και επιτρέψει την απομάκρυνση της Τουρκίας από την πρόσδεσή της με τη Δύση, αυτό αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε έναν νέο κύκλο συγκρούσεων – με απρόσμενες συνέπειες για την Ευρώπη.

Πηγές:

1. Hickey, S. (2017). Turkey’s New Missiles. https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2017-10-20/turkeys-new-missiles
2. Haferlach, L. (2017). Friends. Foes. Frenemies? Unpacking the future of EU-Turkey relations. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016328717300150
3. Enginsoy, Ü. (2010). MBDA relies on hi-tech transfer to win Turkish defense deal. https://web.archive.org/web/20130629180348/http:/www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=mbda-relies-on-hi-tech-transfer-to-win-turkish-defense-deal-2010-12-06
4. DW. (2017). Turkey needles NATO by buying Russian weapons. http://www.dw.com/en/turkey-needles-nato-by-buying-russian-weapons/a-40475465