Κοινό τόπο αποτελούσε ανέκαθεν και παγκοσμίως η παραδοχή ότι κάθε κράτος έχει ως πρωταρχική του αποστολή την προστασία των πολιτών που ζουν και δραστηριοποιούνται σε αυτό. Όσο δεδομένη είναι η προαναφερθείσα κρατική αποστολή, τόσο αδιαπραγμάτευτη είναι η “θέσφατη” κρίση ότι, για να προβεί το κράτος στην εκπλήρωση της αποστολής του, μέσω της χρήσης θανατηφόρου ισχύος, οφείλει να έχει μία σαφή, ρητή και κατηγορηματική νομική επιταγή προς αιτιολόγηση της χρήσης βίας, η οποία απαγορεύεται από το υπέρτατο νομικό όργανο της διεθνούς έννομης τάξης – το Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 2§4).

Ενώ η αποστολή του κράτους παραμένει αναλλοίωτη στο πέρασμα των χρόνων, οι τρόποι υλοποίησης αυτής έχουν μεταβληθεί εκ θεμελίων. Κι αυτό διότι η φύση των σύγχρονων τρομοκρατικών απειλών δεν θα μπορούσε -ούτε κατά προσέγγιση- να συγκριθεί προς τα δεδομένα της εποχής υιοθέτησης του Χάρτη. Κατά λογική ακολουθία, η αναχαιτιστική νοημοσύνη των κρατών έναντι τρομοκρατικών απειλών οφείλει να αναβαθμιστεί. Προς το σκοπό αυτό, δεν αρκεί η τεχνολογική αναβάθμιση της στρατιωτικής ισχύος των κρατών, στο βαθμό, μάλιστα, που αυτή δεν είναι σύννομη – με την έννοια ότι η χρήση της δεν έχει νομικό έρεισμα στη διεθνή και, κατ’ επέκταση, στην εθνική νομοθεσία. Υπό το πρίσμα αυτό, το διεθνές δίκαιο οφείλει να συμβαδίζει με τις εξελίξεις της διεθνούς κοινότητας, ώστε να ανταποκρίνεται στην ανάγκη αιτιολόγησης των μέσων εκπλήρωσης της υπέρτατης κρατικής υποχρέωσης προστασίας των πολιτών απέναντι σε επικείμενες τρομοκρατικές επιθέσεις.

Case Study no. 1

Η νομιμοποίηση προληπτικών επιθέσεων με drones στην έννομη τάξη του Ηνωμένου Βασιλείου

Αυτό ακριβώς υπογράμμισε ο δημόσιος συνήγορος του Ηνωμένου Βασιλείου, Jeremy Wright QC, κατά την εισήγησή του στο Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Σπουδών (Bowcott, 2017), η οποία αποτέλεσε και την αφορμή συγγραφής του εν λόγω άρθρου. Ειδικότερα, ο Wright αναφέρθηκε στη στρατιωτική χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drones) στο πλαίσιο νομιμοποίησης των κρατικών προληπτικών επιθέσεων κατά τρομοκρατικών στόχων, υπό το πρίσμα της υπερώνυμης έννοιας “εθνική αυτοάμυνα”.

Πράγματι, το νομικό δόγμα της προληπτικής αυτοάμυνας δεν είναι πρωτοφανές στη βρετανική έννομη τάξη. Συγκεκριμένα, ανάγεται στο έτος 1837, όταν τα βρετανικά στρατεύματα προέβησαν σε κατάσχεση του πλοίου Caroline, κατά την πλεύση του τελευταίου σε ύδατα αμερικανικής δικαιοδοσίας, με την αιτιολογία ότι το εν λόγω πλοίο ετύγχανε προετοιμασίας προς επίθεση στον Καναδά – γεγονός που ερμηνεύθηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο ως άμεσα επικείμενη απειλή, με ολέθριες συνέπειες στα βρετανικά συμφέροντα (Bowcott, 2017).

Επισημαίνοντας ότι αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων άτοπη οποιαδήποτε προσπάθεια αξιολόγησης του επιπέδου “επικειμενότητας” μίας τρομοκρατικής επίθεσης, συγκριτικά προς μία δοκιμασία που υιοθετήθηκε κατά τη δεκαετία του 1840, ο Wright τονίζει ότι απαιτείται μεταρρύθμιση του διεθνούς νομικού πλαισίου νομιμοποίησης των προληπτικών επιθέσεων με drones. Η μεταρρύθμιση αυτή δεν μπορεί να συνεπάγεται τη μείωση του ορίου προσφυγής σε θανατηφόρο ισχύ εκ μέρους των κρατών. Αντίθετα, προβλέπει ότι κάθε σχέδιο προληπτικής επίθεσης με drones πρέπει να προκύπτει κατόπιν προσεκτικής στάθμισης των εξής –inter alia- παραγόντων: της φύσης και της αμεσότητας της απειλής, της βασιμότητας πιθανολόγησης της επίθεσης, το ενδεχόμενο συντονισμένου σχεδίου αδιάκοπης τρομοκρατικής δραστηριότητας, την κλίμακα απειλής και προβλεπόμενης ζημίας, καθώς και τις αρχές της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας.

Ευλόγως γεννάται, σε αυτό το σημείο, η απορία τί νέο προσέθεσε η πρόταση Wright στο διεθνές νομικό καθεστώς που διέπει τη χρήση των drones. Η φαινομενική μεν, ρεαλιστική δε, απάντηση είναι αποφατική. Κι αυτό διότι οι ως άνω παράγοντες στάθμισης δράσης και αντίδρασης έναντι τρομοκρατικών στόχων αντικατοπτρίζουν γενικές αρχές του διεθνούς δικαίου, οι οποίες λαμβάνονται υπόψη -ή έστω θα έπρεπε να λαμβάνονται υπόψη- σε κάθε κρατική ενέργεια με διεθνές αντίκρυσμα, ακόμα και πριν την υιοθέτηση του Χάρτη, καθώς απηχούν εθιμικό δίκαιο. Την ίδια στιγμή, όμως, που ο Wright απορρίπτει κάθε υπόνοια σκεπτικισμού ως προς τον περιορισμό των προϋποθέσεων προσφυγής στη χρήση βίας, τονίζει επίσης ότι, για τη νομιμοποίηση προληπτικών επιθέσεων με drones, αρκεί η πιθανολόγηση τρομοκρατικών σχεδίων σε βάρος των βρετανικών συμφερόντων, χωρίς να απαιτείται το στοιχείο της “συγκεκριμένης απόδειξης” (Bowcott, 2017). Προς επίρρωση της εν λόγω ακροβασίας στην ερμηνεία του δόγματος αυτοάμυνας -όπως αυτό αποτυπώνεται στο άρθρο 51 του Χάρτη- ο Wright τονίζει ότι, η έλλειψη συγκεκριμένης απόδειξης από μόνη της είναι παράλογο να στερεί από τα κράτη τη δυνατότητα σύννομης χρήσης βίας, από τη στιγμή που οι περισσότερες τρομοκρατικές επιθέσεις είναι αποκύημα όχι ενός διεξοδικώς μελετημένου σχεδίου, αλλά μίας οπορτουνιστικής συγκυρίας (Bowcott, 2017).

Ένα μη επανδρωμένο σκάφος της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας (Βρετανίας), με την κωδική ονομασία Reaper (Θεριστής). Ο γενικός εισαγγελέας επιθυμεί η Βρετανία να υιοθετήσει τις αρχές προληπτικής αυτοάμυνας των ΗΠΑ. Πηγή: theguardian.com

Σε δεύτερο επίπεδο, εξίσου εύλογα γεννάται και η εξής υποψία: μήπως η πρόταση Wright αποσκοπεί στο “θόλωμα των υδάτων” της διεθνούς κοινότητας, ενόψει της επικείμενης επίθεσης της Royal Air Force στη Συρία με drones, υπό το πρόσχημα των αρχών της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας; Το ερώτημα αυτό δεν απηχεί οποιαδήποτε καχυποψία, αλλά θεμελιώνεται στη ρήση του Wright ότι μία τέτοια πρακτική αποβλέπει σε χώρες “όπως η Συρία”, όπου η συντηρητική εφαρμογή του νόμου έχει καταρρεύσει (Bowcott, 2017). Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, η πρόταση Wright ενδεχομένως να επιχειρεί να δικαιολογήσει υστεροχρόνως την “κατά λάθος” επίθεση των RAF Reaper στη Συρία το Σεπτέμβριο του 2016, στο πλαίσιο της επιχείρησης Shader (Ensor, 2016).

Case Study no. 2

Η νομιμοποίηση προληπτικών επιθέσεων με drones στην έννομη τάξη των Ηνωμένων Πολιτειών

Η εισήγηση Wright καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τόσο το Ηνωμένο Βασίλειο, όσο και η διεθνής κοινότητα πρέπει να υιοθετήσουν το πρότυπο του νομικού καθεστώτος της χρήσης drones που επικρατεί στις ΗΠΑ: με άλλα λόγια, το πλέον ελαστικό ή -ακόμα καλύτερα- το ανύπαρκτο. Πιο συγκεκριμένα, στις ΗΠΑ δεν υπάρχει νόμος σχετικά με τη χρήση των drones, πόσω μάλλον στο πλαίσιο προληπτικών επιθέσεων κατά επικείμενων τρομοκρατικών χτυπημάτων. Η μόνη πρωτοβουλία που προσιδιάζει σε νομικό κείμενο είναι το drone campaign το οποίο, ωστόσο, δεν αποτελεί νομοθετημένο δίκαιο -τεθέν σε ισχύ από το Κονγκρέσο και δημοσιευθέν στον Κώδικα των ΗΠΑ-, όπως απαιτείται για κάθε νομικό όργανο εντός της αμερικανικής έννομης τάξης. Μέχρι σήμερα, κανένα ομοσπονδιακό πρακτορείο δεν έχει εκδόσει κανονισμούς περί του δικαιικού καθεστώτος επιθέσεων με drones, ενώ κανένα ομοσπονδιακό δικαστήριο δεν έχει αποφανθεί επί της νομιμότητας αυτών (Jaffer, 2016).

Στην αμερικανική έννομη τάξη ακολουθείται μία διαμετρικά αντίθετη εφαρμογή της αρχής της νομιμότητας, η οποία θυμίζει έντονα τη λογική ενός επαγωγικού συλλογισμού. Συγκεκριμένα, πρώτα το αρμόδιο όργανο προβαίνει στη διεξαγωγή της υπό κρίση ενέργειας και, σε δεύτερο στάδιο, ακολουθεί η νομική αιτιολόγηση της ενέργειας. Έτσι, εξηγείται και ο χαρακτηρισμός των κυβερνητικών πράξεων που αφορούν τη χρήση drones όχι ως “σύννομων”, αλλά ως “αποτελεσματικών”, “στενώς επιτηρούμενων” και “αναντικατάστατων” (Jaffer, 2016). Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το ίδιο φαινόμενο σημειώθηκε με τις επιθέσεις των αμερικανικών B-2s και MQ-9 Reaper drones κατά της πόλης Surt της Λιβύης (Hennigan, 2017).

Το απόλυτο μη επανδρωμένο στρατιωτικό αεροσκάφος με κωδική ονομασία MQ-9 Reaper. Πηγή: www.af.mil

Αυτό το μοντέλο του “κρυφού δικαίου” είναι αυτό που προτείνει ο Wright για τη νομιμοποίηση των προληπτικών επιθέσεων με drones, δηλαδή την αιτιολογημένη -όχι απαραίτητα εν στενή εννοία- σύννομη χρήση των drones, στο πλαίσιο προληπτικών επιθέσεων κατά επικείμενων τρομοκρατικών απειλών, στη βάση όχι συγκεκριμένης διάταξης, αλλά των αρχών της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας. Ουσιαστικά, η τακτική αυτή απορρέει ως αποτέλεσμα της πολιτικής βούλησης, παρά της νομικής θεμελίωσης. Ειδικότερα, η αμερικανική μέθοδος νομιμοποίησης της χρήσης drones προς το σκοπό των “στοχευμένων εκτελέσεων” είναι το αποκύημα της πολιτικής του Obama, το οποίο κωδικοποιήθηκε για πρώτη φορά στις 22 Μαΐου 2013, με το περιεχόμενο ενός “playbook”, αλλά με το νομικό μανδύα ενός Presidential Policy Guidance. Παρά την αποτύπωση της εν λόγω τακτικής, το περιεχόμενο του PPG αποκαλύφθηκε αρκετά αργότερα και, μάλιστα, όχι με κυβερνητική πρωτοβουλία, αλλά κατόπιν πιέσεων εκ μέρους μελών της Αμερικανικής Ένωσης Πολιτικών Ελευθεριών, τα οποία εκβίασαν την αποκάλυψη του περιεχομένου του PPG με την απειλή μήνυσης (Ackermann, 2016).

Η θέση της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού

Στη διεθνή έννομη τάξη, το νομικό καθεστώς που διέπει τη χρήση των drones καθορίζεται από τη θεμελιώδη διάκριση, αν τυγχάνει εφαρμογής το δίκαιο του πολέμου (ανθρωπιστικό δίκαιο) ή το δίκαιο της ειρήνης. Οι προληπτικές επιθέσεις με drones μπορούν να δικαιολογηθούν αποκλειστικά στο πλαίσιο ένοπλης σύρραξης, και με γνώμονα τις αρχές του ανθρωπιστικού δικαίου, ενώ, σε αντίθετη περίπτωση, υπόκεινται στις ρυθμίσεις των εθνικών νομοθεσιών και του δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε κάθε περίπτωση, όμως, επιτακτική κρίνεται η υιοθέτηση μίας μεθόδου ad hoc κρίσεων νομιμότητας, με την έννοια μίας εξειδικευμένης προσέγγισης κάθε περίπτωσης – δεδομένης και της δυσκολίας διάκρισης εάν μία ένοπλη επίθεση εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του ανθρωπιστικού δικαίου, από την άποψη έντασης και έκτασης (ICRC, 2013).

Παρά την απουσία οποιασδήποτε ρητής πρόβλεψης στα διεθνή συμβατικά κείμενα, η υπαγωγή της χρήσης των drones στο ανθρωπιστικό δίκαιο συνεπάγεται -μεταξύ άλλων- ότι κάθε επίθεση οφείλει να διεξάγεται με κριτήριο τη διάκριση μαχόμενων και αμάχων, στρατιωτικών και πολιτικών αντικειμένων, τη λήψη των μέγιστων δυνατών προφυλάξεων για την προστασία των πολιτών και της ιδιοκτησίας τους, και την εξισορρόπηση μεταξύ του άμεσου στρατιωτικού πλεονεκτήματος, αφενός, και της προβλεπόμενης ζημίας στους πολίτες, αφετέρου (ICRC, 2013).

Καταληκτικός προβληματισμός

Συμπερασματικά, καθίσταται σαφές ότι ελλείπει ένα ενιαίο καθεστώς νομιμοποίησης των προληπτικών επιθέσεων με drones στο διεθνές δίκαιο, ενώ όλο και περισσότερες χώρες στρέφονται υπέρ ενός “κρυφού” εσωτερικού δικαίου, το οποίο αποσκοπεί όχι στην εκ των προτέρων νομιμοποίηση της χρήσης των drones κατά τρομοκρατικών στόχων, αλλά στην εκ των υστέρων αιτιολόγηση -ή, καλύτερα, δικαιολόγηση- των επιθέσεων που σχεδιάζονται με γνώμονα την πολιτική βούληση, παρά τυχόν νομικό έρεισμα. Εκεί ακριβώς εντοπίζεται η παθογένεια του νομικού πλαισίου των drones, η οποία εμφανίζεται με κύριο σύμπτωμα τη λανθασμένη παραδοχή ότι η πιθανολόγηση επικείμενης τρομοκρατικής επίθεσης αρκεί για τη νομιμοποίηση προληπτικής επίθεσης με drones, επί τη βάσει αποχρωσών ενδείξεων απειλής. Πέραν κάθε νομικής οπτικής γωνίας, αξίζει να επισημανθεί ότι -εκ των πραγμάτων- κάθε όπλο που καθιστά δυνατή τη διεξαγωγή επιθέσεων της μέγιστης δυνατής ακρίβειας, εκμηδενίζοντας -ή, έστω, μειώνοντας- παράπλευρες απώλειες, είναι αναμφίβολα προτιμητέο έναντι άλλων με μικρότερο βαθμό αποτελεσματικότητας. Τα drones ανήκουν -προς το παρόν- στην πρώτη κατηγορία όπλων, αλλά κινδυνεύουν να εκπέσουν στη δεύτερη, όσο το νομικό καθεστώς που διέπει τη χρήση τους συνεχίσει να ατροφεί, παραχωρώντας τη θέση του σε κατ΄ επίφαση νομικές ακροβασίες κυβερνητικών εκπροσώπων, προς συγκάλυψη επιθέσεων κατά πολιτών.

Πηγές:

1. Ackerman, S. (2016). Obama will not restrict drone strike ‘playbook’ before Trump takes office. Available at: https://www.theguardian.com/world/2016/nov/15/obama-administration-drone-strikes-donald-trump (Accessed: 28 January 2017)
2. Bowcott, O. (2017). Attorney general calls for new legal basis for pre-emptive military strikes. Available at: https://www.theguardian.com/uk-news/2017/jan/11/attorney-general-calls-for-new-legal-basis-for-pre-emptive-military-strikes (Accessed: 28 January 2017)
3. Bowcott, O. (2017). ‘Specific’ terror evidence not necessary for RAF drone strikes. Available at: https://www.theguardian.com/world/2017/jan/11/raf-drone-strikes-terror-attorney-general (Accessed: 28 January 2017)
4. Drone Law Journal (2016). Current United States Federal Drone Law. Available at: http://dronelawjournal.com (Accessed: 28 January 2017)
5. Ensor, J. (2016). RAF drones took part in air strike which accidentally killed dozens of Syrian soldiers. Available at: http://www.telegraph.co.uk/news/2016/09/19/raf-drone-took-part-in-air-strike-that-killed-dozens-of-syrian-s/ (Accessed: 28 January 2017)
6. Hennigan, W. J. (2017), U.S. stealth bombers, drones launch airstrikes against Islamic State in Libya. Available at: http://www.latimes.com/world/africa/la-fg-isis-libya-20170119-story.html (Accessed: 28 January 2017)
7. International Committee of the Red Cross (2013). The use of armed drones must comply with laws. Available at: https://www.icrc.org/eng/resources/documents/interview/2013/05-10-drone-weapons-ihl.htm (Accessed: 28 January 2017)
8. Jaffer, J. (2016). How the US justifies drone strikes: targeted killing, secrecy and the law. Available at: https://www.theguardian.com/us-news/2016/nov/15/targeted-killing-secrecy-drone-memos-excerpt (Accessed: 28 January 2017)
9. Jaffer, J. (2016). The Drone Memos: the documents supporting a president’s power to kill. Available at: https://www.theguardian.com/us-news/ng-interactive/2016/nov/15/drone-memos-documents-president-power-kill (Accessed: 28 January 2017)
10. United Nations (1945). Charter of the United Nations. Available at: https://treaties.un.org/doc/publication/ctc/uncharter.pdf (Accessed: 28 January 2017)