Ιστορικό πλαίσιο – Σημασία της Καταλονίας στη μετά-Franco εποχή

Η Καταλονία βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της Ισπανίας, και συνιστά μία από τις σημαντικότερες ιστορικές περιοχές της Ευρώπης. Ακόμα, στο πέρασμα των αιώνων, έχει αποδείξει πως αποτελεί αξιοσημείωτη πηγή πλούτου για τη Γηραιά ήπειρο, και πως λειτουργεί ως παράγοντας σταθερότητας στο νοτιοδυτικό της τμήμα. Ωστόσο, η ανάγκη για εκμετάλλευση της περιοχής -λόγω της εύφορης γης και της ανεπτυγμένης επιχειρηματικής δραστηριότητας- έχει οδηγήσει την τοπική κοινότητα σε σύγκρουση με την ισπανική πρωτεύουσα, τη Μαδρίτη, και στο παρελθόν. Γι’ αυτόν τον λόγο, έχει διαμορφωθεί η αντίληψη ότι οι Καταλανοί δεν σχετίζονται με τους Ισπανούς, και πως πρόκειται για διαφορετικό έθνος – το καταλανικό. Σε αυτό, βέβαια, συμβάλλει και  το γεγονός ότι η επίσημη γλώσσα στην περιοχή είναι η καταλανική, αν και μιλιούνται τόσο τα ισπανικά όσο και τα αρανικά. Πρωτεύουσα της περιοχής είναι η Βαρκελώνη, και στο σύνολο της περιφέρειας διαβιούν περί τα 7,4 εκατομμύρια κατοίκων. Στη διάρκεια του 15ου αιώνα η Καταλονία υπέστη παρακμή, λόγω των οξύτατων αντιπαραθέσεων και της καθιέρωσης της ισπανικής μοναρχίας (Καταλανικός Εμφύλιος). Για τους επόμενους δύο αιώνες υπήρξαν διαρκείς απόπειρες για ανάκτηση της κυριαρχίας – χωρίς, ωστόσο, αυτό να επιτευχθεί. Παρά τους Ναπολεόντιους Πολέμους (1808-1814), επήλθε τελικά οικονομική και βιομηχανική ανάπτυξη.

Η ισχυροποίηση της περιοχής επετεύχθη το 1914 με την ίδρυση της Ένωσης των Τεσσάρων Επαρχιών της Καταλονίας (Mancomunitat de Catalunya), και, παρά την εκ νέου σύσταση της Generalitat, αυτή ακυρώθηκε λόγω της νίκης των στρατευμάτων του Στρατηγού Franco κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-1939). Κατά την περίοδο της δικτατορίας (1939-1975) η καταλανική ταυτότητα υπονομεύθηκε αλλά, με την επάνοδο της δημοκρατίας, η Καταλονία αναγνωρίστηκε ως ιστορική εθνότητα της Ισπανίας και, βαθμιαία, επανέφερε τη γλωσσική και πολιτισμική της κανονικότητα. Από τότε ο καταλανικός εθνικισμός παίζει έναν αξιομνημόνευτο ρόλο στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Ισπανίας, με ένα ποσοστό των Καταλανών να επιθυμούν τη δημιουργία ανεξάρτητου καταλανικού κράτους. Μεταξύ άλλων, η οικονομική ευμάρεια της Καταλονίας και η μη συμμετοχή των πολιτικών της στις Κυβερνήσεις της Μαδρίτης συνέβαλαν στην αποξένωση μεγάλου μέρους των πολιτικών της ελίτ, που ήδη από τη δεκαετία του 1920 άρχισαν να υιοθετούν τάσεις ανεξαρτητοποίησης από την Ισπανία, και προέβησαν στην ίδρυση καταλανικών κομμάτων – όπως η Καταλανική Δράση και το Καταλανικό Κράτος του Francesc Macià. Το δημοψήφισμα για ανεξαρτησία που διεξήχθη το 2014, έδειξε ότι το 81% των κατοίκων επιθυμούσε την απόσχιση, αλλά το Συνταγματικό Δικαστήριο απεφάνθη αρνητικά τον Δεκέμβριο του 2015.

Παρούσα κατάσταση και σχέσεις με την κεντρική Κυβέρνηση

Κατά τα τελευταία δύο χρόνια οι εντάσεις έχουν κλιμακωθεί περαιτέρω, και φαίνεται πως η ισπανική Κυβέρνηση δεν είναι διατεθειμένη να περιορίσει το ρεύμα των υπερμάχων της καταλανικής ανεξαρτησίας. Παρά τα αυστηρά μέτρα ασφαλείας που έχει εφαρμόσει σε πόλεις της Καταλονίας, η κατάσταση παραμένει τεταμένη. Μάλιστα, η αστυνομία της επαρχίας διαμηνύει ότι υπάρχουν φόβοι για σοβαρά επεισόδια, αν δεν αλλάξει η στάση της Κυβέρνησης. Το δημοψήφισμα της 1ης Οκτωβρίου προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, και διεύρυνε το χάσμα μεταξύ Μαδρίτης και Βαρκελώνης. Η Κυβέρνηση είχε ζητήσει -με δικαστική απόφαση- την παύση των διαδικασιών, αλλά οι πολίτες έδειχναν αποφασισμένοι να πραγματοποιηθεί η διεξαγωγή του δημοψηφίσματος και, γι’ αυτό, είχαν προχωρήσει στην κατάληψη σχολείων που θα λειτουργούσαν ως εκλογικά κέντρα. Επίσης, η Πολιτοφυλακή επενέβη στο κέντρο τηλεπικοινωνιών και πληροφορικής της περιφερειακής Κυβέρνησης, και έκοψε τις συνδέσεις με τα εκλογικά τμήματα και τα ηλεκτρονικά συστήματα καταμέτρησης ψήφων. Μιλώντας σε γαλλικό πρακτορείο στις 29 Σεπτεμβρίου, ο αυτονομιστής πρόεδρος της Καταλονίας, Carles Puigdemont, είχε δηλώσει πως το δημοψήφισμα θα διεξαγόταν σε κάθε περίπτωση, διότι αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα έκφρασης της βούλησης, ενώ είχε ζητήσει από τους πολίτες να κρατήσουν χαμηλούς τόνους.

Στον αντίποδα, χιλιάδες Ισπανοί, κρατώντας ισπανικές σημαίες, διαδήλωσαν στη Μαδρίτη, τη Βαρκελώνη και σε άλλες μεγάλες πόλεις, με στόχο την υπεράσπιση της ενότητας της Ισπανίας, και την παραμονή ενός δημοψηφίσματος αυτοδιάθεσης που οργανώθηκε από τους υποστηρικτές της ανεξαρτησίας της Καταλονίας, παρά την απαγόρευση του κράτους. Στη Μαδρίτη, οι διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στην Plaza de Cibeles –όπου βρίσκεται η δημαρχία- έπειτα από έκκληση μιας συντηρητικής οργάνωσης, του Ιδρύματος για την Υπεράσπιση του Ισπανικού Έθνους (Denaes). Συνθήματα, όπως “η Καταλονία είναι μέρος της Ισπανίας” και “είμαι Ισπανός, Ισπανός, Ισπανός“, ακούστηκαν σε όλους τους κεντρικούς δρόμους της πρωτεύουσας, με πλήθος κόσμου να συγκεντρώνεται και να διαδηλώνει κατά του Carles Puigdemont. Η στάση των “ενωτικών” δεν δείχνει να πτοεί τους υπέρμαχους της καταλανικής ανεξαρτησίας. Παρά τις απειλές για κυρώσεις, τα πρόστιμα και τις απαγγελίες κατηγοριών, οι αυτονομιστές προχώρησαν στο δημοψήφισμα, παρότι η επαρχία των 7,5 εκατομμυρίων κατοίκων είναι βαθιά διχασμένη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η τελευταία δημοσκόπηση είχε δείξει ότι οι αντίπαλοι της ανεξαρτησίας της Καταλονίας είναι περισσότεροι από τους υπερμάχους της – σε ποσοστό 49,4% έναντι 41,4% (Ιούλιος 2017).

Τα σενάρια και οι κίνδυνοι μίας ενδεχόμενης απόσχισης

Το κλίμα δεν ευνοούσε τη διεξαγωγή ενός δεύτερου δημοψηφίσματος σε διάστημα μόλις τριών ετών. Συγκεκριμένα, το 90% των Καταλανών τάχθηκε υπέρ της απόσχισης, με το 42% των πολιτών να προσέρχεται στις κάλπες. Το Συνταγματικό Δικαστήριο έχει την ευχέρεια να απορρίψει το εν λόγω δημοψήφισμα, ενώ έχει γίνει επίσημα γνωστό πως δεν αναγνωρίζονται τα δημοψηφίσματα αυτονομίας. Η κεντρική Κυβέρνηση δείχνει αποφασισμένη να αποτρέψει την απόσχιση μιας περιφέρειας με σημαντικό πλούτο και ακμαία βιομηχανική και εμπορική δραστηριότητα. Προς το παρόν, ωστόσο, οι ενέργειές της αποτυπώνουν μία έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού, και δεν υπάρχει πρόθεση να υπάρξουν διαβουλεύσεις για άμεση επίλυση του ζητήματος. Ως εκ τούτου, το πιθανότερο σενάριο λογίζεται αυτό της παραμονής της Καταλονίας στο ισπανικό κράτος. Παρ’ όλα αυτά, κάτι τέτοιο δεν σημαίνει πως αυτόματα θα κοπάσουν οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των δύο πλευρών. Συγκεκριμένα, αναμένεται η ένταση της πόλωσης και, κατά συνέπεια, δεν αποκλείονται οι συρράξεις σε αστικά κέντρα της ιβηρικής χώρας. Επιπλέον, κανείς δεν εγγυάται το κατά πόσο θα αντέξει η παρούσα Κυβέρνηση υπό τις υπάρχουσες συνθήκες – ειδικά όταν επιβάλλει συνεχώς αυστηρά μέτρα ασφαλείας. Οι εντάσεις θα συνεχίσουν να υφίστανται ακόμα και μετά το δημοψήφισμα της 1ης Οκτωβρίου, και αυτή η κατάσταση αποτελεί πρόσφορο έδαφος για τη μετακίνηση ακραίων στοιχείων στην ισπανική ενδοχώρα.

Εντούτοις, υπάρχουν ισχυρισμοί πως -εν τέλει- η Κυβέρνηση θα υποκύψει λόγω πιέσεων, και θα δεχθεί τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος, ώστε να προχωρήσουν οι διαδικασίες. Αν και δεν προβλέπεται κάτι τέτοιο από το Σύνταγμα της χώρας, εξαιτίας της ανασφάλειας δεν πρέπει να αποκλειστεί. Σε μία τέτοια περίπτωση, η δράση των δύο πλευρών φαίνεται πως θα είναι εξίσου επίπονη. Πρωτίστως, για το ισπανικό κράτος θα σημάνει την αρχή μία νέας οικονομικής καθίζησης, αφού αυτό θα απολέσει έναν πολύτιμο πυρήνα οικονομικής δραστηριότητας, και θα χρειαστεί να επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις του με τις γείτονες χώρες. Απότοκο αυτής της εξέλιξης θα είναι η δημιουργία μιας αρνητικής εικόνας, που δεν θα εξυπηρετεί τον πάγιο ρόλο της χώρας στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Στην καταλανική πλευρά, αυτό θα σημάνει την αρχή μιας σειράς αβεβαιοτήτων, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Βασικά ερωτήματα είναι το ποιο θα είναι το έρεισμα για τη δραστηριοποίηση της περιοχής στο παγκόσμιο στερέωμα, καθώς και αν θα είναι σε θέση να διαφυλάξει την ασφάλεια των πολιτών της. Το τελευταίο στηρίζεται στο γεγονός ότι μία πιθανή απόσχιση θα έδινε πρόσφορο έδαφος σε άτομα του χώρου της τρομοκρατίας να μεταβούν από τη Βόρεια Αφρική και τη Μεσόγειο -μέσω της Καταλονίας- στη Γηραιά ήπειρο. Επιπλέον, το ενδεχόμενο άφιξης τρομοκρατών στην Ευρώπη έχει ήδη προκαλέσει αστάθεια και ανησυχία στις τάξεις των Ευρωπαίων ηγετών, ενώ διακυβερνητικές επιθέσεις θεωρούνται εξίσου πιθανές.

Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Η στάση της διεθνούς κοινότητας

Οι αναταράξεις στην Ισπανία κλονίζουν τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ήδη, οι μνήμες είναι νωπές από το δημοψήφισμα για έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ένωση, και οι διαδικασίες για την πλήρη έξοδο της εν λόγω χώρας προχωρούν με αργούς ρυθμούς. Η Επιτροπή -μέσω του Jean-Claude Juncker- έχει καταστήσει σαφές πως, σε περίπτωση που επέλεγε να αποσχιστεί η Καταλονία από την Ισπανία, θα όφειλε να υποβάλει εκ νέου αίτηση ένταξης. Βέβαια, το ενδεχόμενο προσχώρησης στην Ένωση θα ήταν ισχνό, αφού η γειτονική χώρα θα προέβαλε αντίσταση σε μια τέτοια εξέλιξη. Αυτή η δυσπιστία στις σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών δεν θα ωφελούσε το σύνολο των κρατών-μελών της Ε.Ε. Η υπόθεση καθίσταται ακόμα πιο δύσκολη, αν συνοπολογιστούν η ισχυροποίηση εθνικιστικών κινημάτων, η αδυναμία για αποφασιστική μείωση των τρομοκρατικών χτυπημάτων, καθώς και η έλλειψη αποτελεσματικής διαχείρισης των προσφυγικών ρευμάτων. Μεταξύ άλλων, ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δήλωσε ότι, ακόμα και όταν η Σκωτία προτίθετο να αποσχιστεί από το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε τηρήσει ανάλογη στάση.

Από την άλλη πλευρά, η διεθνής κοινότητα διαμηνύει πως είναι απαραίτητο οι ισπανικές αρχές να σεβαστούν το δικαίωμα των Καταλανών να εκφράσουν μέσω της ψήφου τους την παραμονή ή μη της περιφέρειάς τους στην ιβηρική χώρα. Σε αυτό είναι κατηγορηματικοί τόσο οι ειδικοί ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, όσο και το ίδιο το Συμβούλιο. Μάλιστα δεν συμμερίζονται την στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ζητούν να αναλάβει αυτή μία πιο ξεκάθαρη θέση για το εν λόγω φλέγον ζήτημα, αφού δεν ωφελεί πουθενά αυτή η σκληρή αντιμετώπιση. Επίσης, ο Οργανισμός των Η.Ε. αναφέρει χαρακτηριστικά πως η διακοπή λειτουργίας ιστοτόπων στην καταλανική επαρχία δεν συμβαδίζει με τους κανονισμούς της ελευθερίας του λόγου. Συνεχίζοντας, τονίζει ότι, αν παραταθεί η αβεβαιότητα στην περιοχή, οι κοινωνικές κατακραυγές θα αυξηθούν επικίνδυνα – με ολέθριες συνέπειες για τις σχέσεις των τοπικών αρχών και της κεντρικής ισπανικής Κυβέρνησης. Μεταξύ άλλων, παροτρύνει την καταλανική διοίκηση να προσέλθει σε διαπραγματεύσεις για επίλυση του οικονομικού σκέλους του ζητήματος, αφού επιδίωξη και των υπολοίπων επαρχιών ήταν η απόκτηση μεγαλύτερης αυτονομίας στα ζητήματα χρηματοδότησης.

Συμπεράσματα

Συνοπτικά, η Ισπανία βρίσκεται αντιμέτωπη με τη μεγαλύτερη εσωτερική της κρίση κατά τη μετά-Franco εποχή. Σε αυτό συνδράμουν μια σειρά παραγόντων όπως η άνοδος του καταλανικού εθνικισμού, οι αποσχιστικές τάσεις άλλων περιοχών των ευρωπαϊκών κρατών, το πρόβλημα του προσφυγικού, αλλά και η οικονομική δυσχέρεια. Προκειμένου, λοιπόν, να βρεθούν λύσεις στις καταλανικές επιδιώξεις, είναι απαραίτητο οι τοπικές αρχές να εισέλθουν σε έναν εποικοδομητικό κύκλο διαπραγματεύσεων με την Κυβέρνηση Rajoy, κατά τον οποίο θα δοθεί έμφαση στην άμβλυνση των διαφορών των δύο πλευρών και στη διαφύλαξη της ασφάλειας της Ιβηρικής Χερσονήσου.

Πηγές:

1. The Guardian. (2017). UN rights experts criticise Spanish efforts to block Catalan vote. https://www.theguardian.com/world/2017/sep/28/un-rights-experts-criticise-spanish-efforts-to-block-catalan-vote
2. The Guardian. (2017). Catalonia riven with tension as referendum day arrives. https://www.theguardian.com/world/2017/sep/30/catalonia-catalunya-independence-referendum-vote
3. BBC. (2017). Catalan referendum: Activists occupy schools ahead of vote.
   http://www.bbc.com/news/world-europe-41452174
4. BBC. (2017). Catalonia referendum: Does the region want to leave Spain? http://www.bbc.com/news/world-europe-29478415
5. Joseph, R. (2017). Here’s what you need to know about the Spain/Catalonia independence referendum. https://globalnews.ca/news/3777716/spain-catalonia-independence-referendum-vote/
6. Bieber, N. (2017). Spain’s riot cops attack firefighters trying to protect Catalan voters in shock video. http://www.dailystar.co.uk/news/world-news/649005/Spain-police-attack-baton-firefighters-Catalonia-independence-referendum-Barcelona-Madrid