Παρά την πολιτισμική εξέλιξη του είδους μας εν έτει 2016, το ζήτημα της ευθανασίας εξακολουθεί να θεωρείται απαγορευμένο αντικείμενο συζητήσεων, καθώς εγείρει περίπλοκα ηθικά, νομικά και κοινωνικά ζητήματα. Το πρόσφατο γεγονός της συνειδητής επιλογής ενός δημοσίου προσώπου της ελληνικής κοινωνίας να δώσει τέλος στη ζωή του, προκειμένου να αποφύγει τη φθορά που επιφέρει η ασθένεια του καρκίνου, έφερε ξανά στο προσκήνιο το πρόβλημα της ευθανασίας.

Η αρχική σημασία της λέξης ευθανασία (ευ και θάνατος), η οποία αφορούσε στον ένδοξο, ανώδυνο και ευτυχή θάνατο, έχει αλλοιωθεί με την πάροδο των ετών. Πλέον, χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τη μέθοδο πρόκλησης του θανάτου με την αρωγή της ιατρικής, ώστε να τερματιστεί ανώδυνα η ζωή των ατόμων με ανίατες ασθένειες. Ιστορικά, η έννοια της ευθανασίας συναντάται από την εποχή του Ιπποκράτη, ο οποίος απαγόρευσε την πρακτική. Αντίθετα, ο Άγγλος φιλόσοφος Francis Bacon υποστήριξε ότι η ιατρική επιστήμη οφείλει όχι μόνο να αποκαθιστά την υγεία μέσω της θεραπείας, αλλά και να εξασφαλίζει το ευ θνήσκειν – θέση που χαρακτηρίστηκε ως προκλητική από τη χριστιανική διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία μόνον ο Θεός μπορεί να διαθέσει τη ζωή και τον θάνατο.

Είναι αξιοσημείωτο ότι η μέθοδος της ευθανασίας διακρίνεται σε επιμέρους μορφές: την ενεργητική ή άμεση, την παθητική ή έμμεση, και την ευγονική ή κοινωνική ευθανασία. Η ενεργητική ευθανασία συνίσταται στην εθελούσια θανάτωση του πάσχοντα με κάποια ιατρική μέθοδο (συνήθως με χορήγηση ουσιών), μετά την συνειδητή έγκριση είτε του ίδιου του ασθενή και των συγγενών του, είτε των θεραπόντων ιατρών. Η παθητική ευθανασία ορίζεται ως η εθελούσια διακοπή θεραπείας στον πάσχοντα, ώστε να καταλήξει ακώλυτος. Πραγματοποιείται δε με παραλείψεις θεραπευτικών ενεργειών, καθώς και με απόσυρση ή διακοπή αυτών (π.χ. διακοπή λειτουργίας ενός μηχανήματος, κ.λ.π.). Τέλος, η ευγονική ευθανασία (άμεση ή έμμεση) αναφέρεται σε άτομα με αναπηρία και έχει σκοπό την ευρωστία του κοινωνικού συνόλου. Γίνεται σαφές ότι, σε κάθε μορφή ευθανασίας, ο κοινός παρονομαστής είναι η συντόμευση της ανθρώπινης ζωής.

Η ευρωπαϊκή νομοθεσία εξετάζει το ζήτημα κατά περίπτωση και, ελλείψει consensus μεταξύ των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, αφήνει περιθώριο εκτίμησης σε κάθε χώρα βάσει των παραδόσεών της. Τον Ιούλιο του 2015, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) δημοσίευσε σειρά αποφάσεων σχετικά με τον τερματισμό της ζωής στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Οι εν λόγω υποθέσεις εξετάζονται κυρίως βάσει του Άρθρου 2 (“Το δικαίωμα στη ζωή”), του Άρθρου 3 (“Απαγόρευση των βασανιστηρίων”) και του Άρθρου 8 (“Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και κοινωνικής ζωής”) της Σύμβασης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της εφαρμογής της ΕΣΔΑ στο ζήτημα της ευθανασίας υπήρξε η απόφαση του ΕΔΔΑ τον Ιούνιο του 2015 στην υπόθεση Lambert και λοιποί κατά Γαλλίας (υπόθεση αριθ. 46043/14). Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο κατέληξε ότι δεν προσκρούει στο άρθρο 2 της ΕΣΔΑ (“Το δικαίωμα στη ζωή”) απόφαση Γαλλικού δικαστηρίου, η οποία δικαίωσε ιατρούς τετραπληγικού ασθενή σε κώμα από επταετίας, οι οποίοι έπαυσαν την παροχή τροφής και νερού, ώστε αυτός να οδηγηθεί στον θάνατο. Η απόφαση πυροδότησε έντονο διάλογο στη Γαλλία περί της νομιμότητας ή μη της ευθανασίας και τελικά, στα τέλη του Ιανουαρίου του 2016, το Γαλλικό Κοινοβούλιο ψήφισε σχετικό Νόμο, φιλοδοξώντας να δώσει λύση στη σύγκρουση συμφερόντων που προκαλεί το ζήτημα. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι, στις χώρες-μέλη της ΕΕ, πάνω από το 20% του συνόλου των δαπανών για την υγεία ξοδεύεται στα κρεβάτια της εντατικής θεραπείας και των ετοιμοθάνατων (όπου οι δαπάνες είναι τετραπλάσιες των κανονικών).

Το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο ορίζεται στο Άρθρο 300 (“Ανθρωποκτονία με συναίνεση”) του Ποινικού Κώδικα με ημερομηνία ισχύος την 01.01.1951: «Όποιος αποφάσισε και εκτέλεσε ανθρωποκτονία ύστερα από σπουδαία και επίμονη απαίτηση του θύματος και από οίκτο γι’ αυτόν που έπασχε από ανίατη ασθένεια τιμωρείται με φυλάκιση». Με την κατάλληλη ερμηνεία του άρθρου, μπορεί να αναγνωριστεί η ύπαρξη ελαφρυντικού, το οποίο λαμβάνεται υπόψη στην επιμέτρηση της ποινής. Παρόλα αυτά, δεδομένου ότι η ελληνική επιστημονική κοινότητα είναι διχασμένη ως προς το ζήτημα, χωρίς να τάσσεται απερίφραστα υπέρ ή κατά, και κρίνοντας κατά περίπτωση, δεν είναι εφικτή μία σαφής και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία που θα μπορέσει να νομιμοποιήσει την ευθανασία. Παράλληλα, οι ισχυροί οικογενειακοί δεσμοί της ελληνικής πραγματικότητας δεν επιτρέπουν τη λήψη τέτοιας απόφασης από το στενό συγγενικό κύκλο, ενώ η επικράτηση της ορθόδοξης χριστιανικής διδασκαλίας αντιτίθεται σε κάθε μορφής ευθανασία, καθώς το θέμα δεν εξετάζεται βάσει βιολογικής ύπαρξης, αλλά μάλλον ως ζήτημα θεολογικό ή και μεταφυσικό.

Στον διεθνή χώρο, η ευθανασία έχει νομιμοποιηθεί στην Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, τον Καναδά, την Ιαπωνία και την Κολομβία. Είναι, επίσης, νόμιμη σε πέντε πολιτείες των Η.Π.Α. (Όρεγκον, Ουάσινγκτον, Μοντάνα, Βερμόντ και Καλιφόρνια). Έχει παρατηρηθεί ότι, όπου και όποτε μειώνεται το θρησκευτικό αίσθημα, η υποστήριξη στην ευθανασία αυξάνεται, ενώ ισχύει και το αντίστροφο. Πάνω από το 70% των θανάτων με ευθανασία ή υποβοηθούμενη αυτοκτονία αφορά καρκινοπαθείς. Τα επιχειρήματα υπέρ της ευθανασίας επικαλούνται κυρίως την αυτοδιάθεση, την ελεύθερη βούληση, δηλαδή, του ατόμου, αλλά και την αποφυγή της απαξίωσης που συνοδεύει την ταλαιπωρία μίας ανίατης ασθένειας. Επιπρόσθετα, η νόμιμη ευθανασία επιτρέπει την απαλλαγή ενός ατόμου που βρίσκεται σε κώμα, και των συγγενών του από την ψευδαίσθηση της τυπικής ύπαρξης.

Οι χώρες στις οποίες παραμένουν απαγορευμένες όλες οι μορφές ευθανασίας είναι η Ελβετία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Αυστραλία, η Ιρλανδική Δημοκρατία, καθώς και οι περισσότερες πολιτείες των Η.Π.Α. Η αντιτιθέμενη άποψη πάνω στο ζήτημα εξετάζει τη νηφαλιότητα της απόφασης του ασθενούς που βρίσκεται σε μία άκρως επίπονη διανοητικά, ψυχολογικά και σωματικά κατάσταση, και κατά πόσο αυτή η απόφαση είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης. Ακόμη, η θέση του θεράποντος ιατρού διακυβεύεται, καθώς το λειτούργημά του είναι η παράταση της ζωής, και όχι η διακοπή της. Τέλος, η νόμιμη ευθανασία ενδέχεται να αποτελέσει πόλο έλξης από ασφαλιστικές εταιρείες ή άλλα συμφέροντα οικονομικής φύσεως, ακόμη και από τον στενό κύκλο του ίδιου του ασθενή.

Ωστόσο, τα διλήμματα που προκύπτουν από το ζήτημα του δικαιώματος στο θάνατο δεν είναι αποκλειστικά ιατρικά, νομικά ή ηθικά. Το ζήτημα προσεγγίζεται και διεπιστημονικά, με τη συμμετοχή ποικίλων παραμέτρων, ιδιαίτερα αυτή της βιοηθικής. Κάθε ανθρώπινο ον απολαμβάνει το δικαίωμα στο ευ ζην. Η αποστέρηση του δικαιώματος στο ευ θνήσκειν τελικά σε τι εξυπηρετεί;

Πηγές:

1. Πάπυρος Λαρούς, «Γενική Εγκυκλοπαίδεια», τ. 6, σελ. 932
2. “Ορισμός και ιστορική εξέλιξη”, Αρχές ιατρικής ηθικής – Όρκος Ιπποκράτη, Εμμανουήλ Παναγόπουλου. Available at: http://www.bioethics.org.gr/03_dPanag.html (Accessed 1/10/2016)
3. Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Available at: http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ELL.pdf (Accessed 1/10/2016)
4. End of life and the European Convention on Human Rights- European Court of Human Rights (July 2015). Available at: http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Euthanasia_ENG.pdf (Accessed 1/10/2016)
5. Το ΕΔΔΑ επιτρέπει την ευθανασία για Γάλλο τετραπληγικό (5/6/2015). Available at: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/edda-epitrepei-tin-eythanasia-gia-gallo-tetrapligiko (Accessed 1/10/2016)
6. Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων-Ποινικός Κώδικας. Available at: http://www.ministryofjustice.gr/site/kodikes/ (Accessed 1/10/2016)
7. Σίμος Συμεού (2016), Τι είναι η μη υποβοηθούμενη ευθανασία που επέλεξε ο Βέλιος. Available at: http://www.reporter.com.cy/greece/article/106924/ti-einai-i-mi-ypoboithoymeni-efthanasia-poy-epelexe-o-belios (Accessed 1/10/2016)
8. Euthanasia Research & Guidance Organization(2015)-Law Reform. Available at: http://www.assistedsuicide.org/suicide_laws.html (Accessed 1/10/2016)