Η ζωή του ανθρώπου, θεμελιώδες έννομο αγαθό, δεν αποτελούσε πάντοτε κατοχυρωμένο δικαίωμα, προβλεπόμενο στις διαφορετικές εθνικές έννομες τάξεις. Ωστόσο, τα γεγονότα του 20^ού αιώνα ανέδειξαν τη σημασία της ρητής προστασίας του από την κρατική αυθαιρεσία, τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο.

Το πρώτο βήμα έγινε το 1948, με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ενώ, έκτοτε, ακολούθησαν ποικίλα κείμενα υπερεθνικής εμβέλειας, με αποκορύφωμα την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) το 1950. Σήμερα, 67 έτη μετά, το περιεχόμενο του δικαιώματος έχει διαπλαστεί σε σημαντικό βαθμό από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Δ.Δ.Α.), ώστε τα όριά του να είναι όσο πιο ευρεία γίνεται, και η παρεχόμενη προστασία όσο το δυνατόν μεγαλύτερη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τις αυξανόμενες υποχρεώσεις των κρατικών αρχών έναντι του πολίτη. Το άρθρο 2 της Ε.Σ.Δ.Α., και, συγκεκριμένα, η πρώτη παράγραφος αυτού προβλέπει ορισμένες ουσιαστικές υποχρεώσεις, καθώς και μία διαδικαστική (Ακτύπης σε Σισιλιάνος, 2013).

Το Ε.Δ.Δ.Α., μέσα από τη νομολογία του (McCann και άλλοι κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 23/03/2010 παρ. 161), έχει ορίσει αυτήν τη διαδικαστική υποχρέωση, βασιζόμενο στο συνδυασμό του άρθρου 2 με το άρθρο 1 της Σύμβασης. Η τελευταία συνοψίζεται στην υποχρέωση κίνησης επίσημης και αποτελεσματικής κρατικής έρευνας για τις συνθήκες θανάτου οποιουδήποτε -υπαγόμενου στη δικαιοδοσία του- φυσικού προσώπου (Slimani κατά Γαλλίας, 27/07/2004, παρ. 30). Η υποχρέωση παραμένει και σε περιπτώσεις που, αν και δεν υπήρξε θάνατος, τα τραύματα ήταν δυνάμει θανατηφόρα, και προκλήθηκαν υπό ύποπτες συνθήκες (Παπαπέτρου και άλλοι κατά Ελλάδας, 12/07/2004, παρ. 50). Σκοπός αυτής της πρόβλεψης είναι η διασφάλιση αποτελεσματικότερης προστασίας του εν λόγω δικαιώματος. Πρέπει, επίσης, να τονισθεί ότι πρόκειται για υποχρέωση συμπεριφοράς, και όχι αποτελέσματος, αφού δεν είναι εύλογο κάθε έρευνα να καταλήγει σε κάποιο συμπέρασμα (Ακτύπης σε Σισιλιάνος, 2013).

Σε αυτήν τη διαδικαστική υποχρέωση εστιάζει και η πρόσφατη απόφαση του Ε.Δ.Δ.Α. της 16^ης Νοεμβρίου 2017, Τσαλικίδης και άλλοι κατά Ελλάδας.

Το ιστορικό της υπόθεσης

Στις 9 Μαρτίου 2005, ο Κ. Τσαλικίδης, στέλεχος τηλεφωνικής εταιρείας, βρέθηκε απαγχονισμένος στο σπίτι του. Αμέσως ξεκίνησε έρευνα από τις ελληνικές αρχές, με σκοπό τη διαλεύκανση των συνθηκών θανάτου του, η οποία τελείωσε ένα χρόνο αργότερα, με το συμπέρασμα ότι επρόκειτο για αυτοκτονία. Η αναφορά της αστυνομίας τόνιζε ότι απουσίαζε οποιοδήποτε σημάδι διάρρηξης. Ωστόσο, δεν διεξήχθη έρευνα δακτυλικών αποτυπωμάτων, δεν ελήθφησαν φωτογραφίες του χώρου στον οποίο βρέθηκε ο νεκρός, και δεν εξετάσθηκε δείγμα DNA από το σχοινί.

Από μαρτυρική κατάθεση της μνηστής του προέκυπτε ότι είχαν σχεδιάσει εκδρομή, η οποία θα πραγματοποιούνταν 15 ημέρες αργότερα από την ημέρα θανάτου του. Παράλληλα, η ίδια δήλωσε ότι της είχε εκμυστηρευθεί ότι ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου να αφήσει τη δουλειά του στην τηλεφωνική εταιρεία όπου εργαζόταν. Τέλος, η ιατροδικαστική έκθεση ανέφερε απουσία τυπικών σημαδιών απαγχονισμού, αποδίδοντας το θάνατό του σε καρδιακή προσβολή, λόγω ταυτόχρονης πίεσης των δύο καρωτιδικών αρτηριών του.

Παρά τα ως άνω αμφιλεγόμενα στοιχεία της έρευνας, το πρωτοβάθμιο δικαστήριο έκρινε ότι δεν προέκυψε σαφώς κάποια ένδειξη εγκληματικής πράξης κατά του θανόντος. Το ίδιο απεφάνθη και το Εφετείο, στο οποίο η υπόθεση έφτασε κατόπιν έφεσης της οικογένειας.

Το σκάνδαλο των υποκλοπών

Στις 2 Φεβρουαρίου 2006, ο Υπουργός Δημόσιας Τάξης προέβη σε δημόσια δήλωση, ενημερώνοντας το κοινό ότι τα τηλέφωνα πολλών αξιωματούχων της χώρας ήταν παγιδευμένα με υλικό παρακολούθησης. Στόχος ήταν περισσότεροι από 100 αξιωματούχοι, μεταξύ των οποίων ο Πρωθυπουργός και μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου. Κατόπιν έρευνας, διαπιστώθηκε ότι το υλικό είχε εμφυτευθεί από αγνώστους στο λογισμικό που παρεχόταν από την εταιρεία Ε στην εταιρεία V, στην οποία ο Κ. Τσαλικίδης ήταν υπεύθυνος αποδοχής υλικού από την προμηθεύτρια Ε. Όταν η E ενημέρωσε τη V ότι το δίκτυό της είχε χρησιμοποιηθεί για υποκλοπές, η V απενεργοποίησε και απέσυρε το εν λόγω λογισμικό, ενημερώνοντας τις αρμόδιες αρχές. Από την έρευνα δεν προέκυψαν σαφή συμπεράσματα, ωστόσο το θέμα έλαβε διαστάσεις στον Τύπο, και ο θάνατος του Τσαλικίδη σχετίσθηκε με το σκάνδαλο.

Συμπληρωματική έρευνα

Στις 8 Φεβρουαρίου 2012, η οικογένεια του Τσαλικίδη ζήτησε να ανοίξει ξανά η υπόθεση, επικαλούμενη νέα στοιχεία, και αιτούμενη να ληφθούν νέες καταθέσεις, να γίνει εκταφή και τοξικολογική εξέταση, και να ζητηθούν περαιτέρω πληροφορίες από την εταιρεία V.

Το πρώτο εξ αυτών στοιχείο ήταν η έκθεση ενός Βρετανού ιατροδικαστή, ο οποίος εξέτασε τα στοιχεία, τα έγγραφα και τα ευρήματα που είχαν προκύψει από την πρώτη έρευνα, κατόπιν αίτησης της οικογένειας. Το πόρισμά του ήταν ότι από τα στοιχεία προέκυπτε σύγχυση, και ότι παραλείφθηκαν κάποιες ενέργειες κατά την έρευνα των ελληνικών αρχών.

Ως δεύτερο στοιχείο παρουσίασαν την έκθεση ενός δεύτερου ιατροδικαστή, στον οποίο οι ίδιοι ανέθεσαν την υπόθεση. Εκείνος ανέφερε παραλείψεις στην ιατροδικαστική έρευνα που τελέσθηκε από τις αρχές, αμφισβητώντας από ιατρική σκοπιά και το πόρισμα του πρώτου ιατροδικαστή που επελήφθη της υπόθεσης. Μάλιστα, έκρινε τα υφιστάμενα στοιχεία ανεπαρκή προκειμένου να καταλήξει σε ορισμένο πόρισμα.

Τέλος, το τρίτο στοιχείο που επικαλέσθηκε η οικογένεια ήταν ένα γράμμα του προέδρου της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας προς τον εισαγγελέα του ακυρωτικού δικαστηρίου, όπου ανέφερε ότι δεν είχε συντελεσθεί επαρκής έρευνα ως προς τη σχέση της υπόθεσης των υποκλοπών με το θάνατο του Τσαλικίδη.

Την 7^η Μαρτίου 2012, το αίτημα εγκρίθηκε και διατάχθηκε συμπληρωματική έρευνα. Τα πιο αξιοσημείωτα από τα νέα ευρήματα ήταν η νέα ψυχιατρική έκθεση -η οποία σχεδόν απέκλειε το ενδεχόμενο αυτοκτονίας-, η εύρεση σπασμένου του υοειδούς οστού – εύρημα που παραπέμπει σε θάνατο δια στραγγαλισμού-, καθώς και η τοξικολογική εξέταση. Η τελευταία δεν έδειξε κάποιο ίχνος δηλητηρίου ή ύποπτης ουσίας, ωστόσο εκείνο που τονίσθηκε στα αποτελέσματα ήταν ότι ο χρόνος που μεσολάβησε από το θάνατο έως την εξέταση ενδέχεται να επηρέασε αρκετά το αποτέλεσμα.

Παρά τα νέα ευρήματα, στις 16 Ιουνίου 2014 η έρευνα έκλεισε, με το συμπέρασμα ότι όλες οι αναφορές επέτρεπαν να μπει η υπόθεση στο αρχείο.

Η υπόθεση ενώπιον του Ε.Δ.Δ.Α.

Στις 19 Νοεμβρίου 2014 οι αιτούντες προσέφυγαν στο Ε.Δ.Δ.Α., ερειδόμενοι στο άρθρο 2 §1 της Ε.Σ.Δ.Α., και επικαλούμενοι την παραβίασή του από τις ελληνικές αρχές.

Το σκελετό της επιχειρηματολογίας των προσφευγόντων συνέθεταν τρεις βασικές θέσεις. Η οικογένεια του Τσαλικίδη ισχυρίστηκε ότι, στη διάρκεια της συμπληρωματικής έρευνας, έγιναν λίγες και ανεπαρκείς ενέργειες να διασαφηνίσουν τις συνθήκες θανάτου του, οι οποίες δεν στάθηκαν ικανές να καλύψουν τις πλημμέλειες της πρώτης έρευνας. Δεύτερον, πρόταξε τη μη λήψη υπόψιν, εκ μέρους των αρχών, των νέων ιατροδικαστικών εκθέσεων και της ψυχιατρικής έκθεσης που συνέτειναν στον αποκλεισμό του ενδεχομένου της αυτοκτονίας. Τρίτον, παρέθεσε σειρά εξειδικευμένων μέτρων που έπρεπε να είχαν ληφθεί με σκοπό την εξιχνίαση της υπόθεσης, αλλά παραλείφθηκαν.

Ο αντίλογος της ελληνικής πολιτείας συνοψίζεται στα ακόλουθα σημεία: Καταρχάς, τόνισε ότι τόσο η πρώτη, όσο και η συμπληρωματική έρευνα ήταν πλήρεις και παραγωγικές. Δεύτερον, αναφέρθηκε στο γεγονός ότι οι εκθέσεις των ειδικών στη συμπληρωματική έρευνα ήταν διφορούμενες και, σε κάθε περίπτωση, ήταν αποτέλεσμα των στοιχείων που τους είχαν δοθεί ― όχι στοιχείων που οι ίδιοι συνέλεξαν και εξέτασαν. Επίσης, αμφισβήτησε το κύρος της ψυχιατρικής έκθεσης, με το επιχείρημα ότι ο ειδικός δεν είχε γνωρίσει το θανόντα, αλλά βασίσθηκε σε μαρτυρίες τρίτων. Σε κάθε περίπτωση, εξάλλου, δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο αυτοχειρίας. Επιπροσθέτως, υποστήριξε ότι τα μέτρα που δεν λήφθηκαν, δεν θα προσέδιδαν κάτι στην έρευνα, και ότι, στην ουσία, οι προσφεύγοντες παραπονούνται για τον τρόπο αξιολόγησης των στοιχείων από τις ελληνικές αρχές, παραβλέποντας το γεγονός ότι το Ε.Δ.Δ.Α. δεν αποτελεί δικαστήριο ανωτέρου βαθμού.

Η αξιολόγηση του Δικαστηρίου

Το Ε.Δ.Δ.Α. προέβη σε μία βασική διαπίστωση. Η ιδιαιτερότητα της υπόθεσης αυτής έγκειται στο γεγονός ότι οι προσφεύγοντες δεν ισχυρίζονται ότι ευθύνεται το Ελληνικό Κράτος για το θάνατο, ούτε πως γνώριζε την ύπαρξη κινδύνου για τη ζωή του Τσαλικίδη, και αμέλησε να τον προστατεύσει. Επομένως, πρέπει να αντιμετωπισθεί με τρόπο που δεν προσιδιάζει στην αντιμετώπιση των λοιπών υποθέσεων σχετικά με το άρθρο 2 της Ε.Σ.Δ.Α.. Βέβαια, η μη διαπίστωση ευθείας ευθύνης του Ελληνικού Κράτους για το θάνατο δεν αποκλείει την εφαρμογή του ως άνω άρθρου.

Στη συνέχεια, το Δικαστήριο τόνισε ότι, εκ του άρθρου 2 §1 Ε.Σ.Δ.Α., προκύπτει η θετική υποχρέωση του κράτους να οργανώσει το νομοθετικό του σύστημα κατά τέτοιον τρόπο, ώστε επιτυχώς να προλαμβάνει, να διώκει και να τιμωρεί την όποια παραβίαση του άρθρου. Υπό αυτό το πρίσμα, η παραπάνω υποχρέωση γίνεται αντιληπτή ως ανάγκη διενέργειας ενδελεχούς κρατικής έρευνας των συνθηκών θανάτου ενός πολίτη που, μάλιστα, απεβίωσε υπό ύποπτες συνθήκες. Προφανώς η υποχρέωση, κατά το Δικαστήριο, δεν έγκειται στην εύρεση συγκεκριμένων αποτελεσμάτων, αλλά στη χρησιμοποίηση όλων των απαιτούμενων μέσων στο στάδιο της έρευνας. Οποιαδήποτε πλημμέλεια ή ανεπάρκεια που θέτει σε κίνδυνο την εγκυρότητα και το αποτέλεσμα της έρευνας συνιστά ενδεχόμενο διαπίστωσης παραβίασης του άρθρου.

Ακόμη ανέφερε ότι, αφ’ ης στιγμής υποπέσει στην αντίληψη των αρχών η τέλεση κάποιου εγκλήματος, οφείλουν να κινητοποιηθούν και να πράξουν τα δέοντα, ενώ οι οικείοι του θύματος να περιορίσουν τη συμμετοχή τους στη διαδικασία, στο βαθμό που απαιτείται ώστε να προστατεύσουν τα έννομα συμφέροντά τους. Επιπλέον, τα προσήκοντα μέτρα δεν είναι συγκεκριμένα, και προσδιορίζονται κάθε φορά από τις περιστάσεις και τη φύση της υπόθεσης.

Τέλος, σε υπόθεση που το Δικαστήριο έχει ήδη κρίνει (Brecknell κατά Ηνωμένου Βασιλείου, 27/11/2007, παρ. 71), καθιστά σαφή την υποχρέωση των αρχών να επανεξετάσουν την υπόθεση σε περίπτωση που ανακύψουν νέα βάσιμα στοιχεία. Εν προκειμένω, θεώρησε ότι όντως υπήρξαν επαρκή νέα στοιχεία, οπότε ορθώς διατάχθηκε νέα έρευνα. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, επομένως, αυτό που μένει να εξετασθεί είναι η επάρκεια και η αποτελεσματικότητα της συμπληρωματικής έρευνας.

Η κρίση, εν τέλει, του Δικαστηρίου συνοψίζεται στα κάτωθι συμπεράσματα: Η δεύτερη έρευνα έκλεισε, παρά τα ανατρεπτικά στοιχεία που προέκυψαν από αυτήν, κάνοντας σαφές ότι η αυτοκτονία ήταν ένα μόνο από τα πιθανά σενάρια. Λογικά αναμενόμενο θα ήταν, λοιπόν, οι αρχές να συνεχίσουν να ερευνούν, σκοπεύοντας στη διαλεύκανση των αντιτιθέμενων στοιχείων. Μάλιστα, το Δικαστήριο δεν μπόρεσε να εντοπίσει τη βάση επί της οποίας αποφασίσθηκε το κλείσιμο της υπόθεσης, αφού απουσίαζε η αιτιολογία, η οποία ήταν υποχρέωση του εισαγγελέα. Επίσης, διαπίστωσε ότι οι προσφεύγοντες δεν είχαν στη διάθεσή τους κανένα ένδικο μέσο για να αποτρέψουν το κλείσιμο της συμπληρωματικής έρευνας. Φυσικά, το άρθρο 2 §1 δεν επιβάλλει στις αρχές να ανταποκρίνονται σε κάθε αίτημα έρευνας, αλλά οι συγκεκριμένες προτάσεις των προσφευγόντων θα είχαν βοηθήσει σημαντικά στη διαλεύκανση της υπόθεσης. Τελευταίο -αλλά εξίσου σημαντικό- συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε το Δικαστήριο είναι ότι, εφόσον από την αναφορά στο κλείσιμο της συμπληρωματικής έρευνας προέκυπτε ότι η πιθανή σύνδεση του θανάτου με το σκάνδαλο των υποκλοπών δεν είχε διαφύγει της προσοχής των αρχών, όφειλαν να το ερευνήσουν περαιτέρω.

Η απόφαση του Δικαστηρίου

Κατόπιν του ως άνω συλλογισμού, το Δικαστήριο ομόφωνα έκρινε την έρευνα ανεπαρκή. Παρατήρησε ότι οι προσφεύγοντες δεν φέρουν ευθύνη, καθώς έδρασαν στο πλαίσιο που ο ελληνικός Κώδικας Ποινικής Δικονομίας ορίζει, ενώ διευκρίνισε ότι δεν ήταν απαραίτητο να έχουν εξαντλήσει και τα ένδικα μέσα μίας πολιτικής δίκης, αφού η ποινική διαδικασία αρκεί. Βασιζόμενο στα ανωτέρω, καταδίκασε το Ελληνικό Κράτος σε αποζημίωση ύψους 50.000 ευρώ στην οικογένεια Τσαλικίδη για ηθική βλάβη, και 4.000 ευρώ για δικαστικές δαπάνες.

 Πηγές:

1. Ακτύπης, Σ.-Η. σε Σισιλιάνος, Λ.-Α. (2013). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου-Ερμηνεία κατ’ άρθρο. Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 59-60, 87-91.
2. CNN Greece. (2017). Ανοίγει ο φάκελος για τον θάνατο του Κώστα Τσαλικίδη. http://www.cnn.gr/news/ellada/story/106016/anoigei-o-fakelos-gia-ton-thanato-toy-kosta-tsalikidi
3. CNN Greece. (2017). Νέα έρευνα για τα αίτια του θανάτου του Κώστα Τσαλικίδη ξεκινά η Εισαγγελία Εφετών. http://www.cnn.gr/news/ellada/story/106655/nea-ereyna-gia-ta-aitia-toy-thanatoy-toy-kosta-tsalikidi-xekina-i-eisaggelia-efeton
4. ΤΑ ΝΕΑ. (2017). ΕΔΑΔ: Καταδίκη της Ελλάδας για την υπόθεση Τσαλικίδη. http://www.tanea.gr/news/greece/article/5487726/edad-katadikh-ths-elladas-gia-thn-ypothesh-tsalikidh/
5. ECHR. (2017). Tsalikidis and others v. Greece.
6. ECHR. (2010). McCann and others v. The United Kingdom.
7. ECHR. (2004). Slimani v. France.
8. ECHR. (2011) Papapetrou and others v. Greece