Ο Πόλεμος του Χειμώνα (στα φινλανδικά Talvisot) υπήρξε μια τυπική περίπτωση αναμέτρησης του Δαυίδ με τον Γολιάθ. Αν και τελικά η ΕΣΣΔ κατάφερε να επικρατήσει, εντούτοις υπέστη δυσανάλογα μεγάλες απώλειες για τα κέρδη της, το κύρος του Κόκκινου Στρατού κατακρημνίστηκε και ο ίδιος υποβιβάστηκε σε στρατό δευτέρας διαλογής. Παρακάτω θα εξετάσουμε τους λόγους που οδήγησαν στην έκρηξη του πολέμου, τις αξιέπαινες φινλανδικές επιτυχίες αλλά και τα εγκληματικά λάθη των Σοβιετικών.

Η κατάσταση της Φινλανδίας το 1939.

Το 1939 η Φινλανδία γνώριζε μια περίοδο ειρηνικής ανάπτυξης. Έχοντας αποκτήσει την ανεξαρτησία της από την Ρωσική Αυτοκρατορία το 1918 έπειτα από έναν εμφύλιο πόλεμο μεταξύ εθνικιστών Φιλανδών (οι αποκαλούμενοι ‘Λευκοί’) και κομμουνιστών (οι αποκαλούμενοι ‘Κόκκινοι’) που ανέδειξε νικητές του Λευκούς, η χώρα βρισκόταν υπό την διοίκηση του Στρατάρχη Mannerheim.

Ο Στρατάρχης Carl Gustav Emil Mannerheim, ανώτατος διοικητής των Φινλανδικών Ενόπλων Δυνάμεων. Σε αυτόν οφείλονται τόσο η άρτια αμυντική προπαρασκευή της χώρας του όσο και οι επιτυχίες που σημείωσε στα πεδία των μαχών.

Έχοντας αντιληφθεί τις σοβιετικές επεκτατικές διαθέσεις (εισβολή στην Πολωνία το 1920 και το 1939, προσάρτηση Βαλτικών κρατών το 1939 κ.α.) οι Φινλανδοί είχαν δώσει μεγάλη έμφαση στην αμυντική προπαρασκευή της χώρας τους, πραγματοποιώντας αγορές σύγχρονου πολεμικού υλικού, καταρτίζοντας λεπτομερή και εκτενή σχέδια επιστρατεύσεως, και οργανώνοντας γραμμές άμυνας. Κορωνίδα των προπαρασκευαστικών εργασιών τους αποτελούσε η ‘Γραμμή Mannerheim’ στο βόρειο άκρο του ισθμού της Καρελίας. Επίσης, είχαν πραγματοποιηθεί διπλωματικές επαφές ακολουθούμενες από διμερείς εγγυήσεις με τα σκανδιναβικά κράτη, την Γερμανία, την Γαλλία και την Αγγλία.

Διαβλέποντας έναν πόλεμο με την χιτλερική Γερμανία, οι Σοβιετικοί ανησυχούσαν για το ενδεχόμενο ενός διμέτωπου αγώνα. Συγκεκριμένα, θεωρούσαν πως οι Γερμανοί θα μετέφεραν δυνάμεις στη σύμμαχό τους Φινλανδία και από εκεί θα προήλαυναν προς την Αγία Πετρούπολη (τότε Λένινγκραντ), η οποία απείχε μόλις 32 χλμ. από τα φινλανδικά σύνορα. Ως εκ τούτου, τον Απρίλιο του 1938 απαίτησαν την εκχώρηση φινλανδικών εδαφών στον Ισθμό της Καρελίας ώστε να δημιουργηθεί μια ‘ζώνη αναχαιτίσεως’ (Buffer Zone) γύρω από το Λένινγκραντ. Σε αντάλλαγμα, θα παραχωρούνταν στους Φινλανδούς σοβιετικά εδάφη στη βόρεια μεθόριο των δύο χωρών.

Ο ισθμός της Καρελίας. Διακρίνονται τα τότε φινλανδικά σύνορα και η απόστασή τους από την Αγία Πετρούπολη.

Αντιλαμβανόμενη τις υποβόσκουσες σοβιετικές επεκτατικές βλέψεις, η φινλανδική κυβέρνηση απέρριψε το αίτημα της Μόσχας και άρχισε να προετοιμάζεται για την αναμενόμενη σοβιετική εισβολή, αφορμή της οποίας στάθηκε ο βομβαρδισμός του σοβιετικού χωριού Mainila από άγνωστη δύναμη και ο συνεπακόλουθος θάνατος και τραυματισμός 13 Σοβιετικών συνοριοφυλάκων. Σύμφωνα με σύγχρονες έρευνες, το χωριό βομβαρδίστηκε από δυνάμεις του σοβιετικού NKVD προκειμένου να δοθεί το απαραίτητο casus belli στην ΕΣΣΔ.

Δυνάμεις αντιμαχόμενων.

Ο συσχετισμός ήταν καταθλιπτικός σε βάρος των Φινλανδών όπως προκύπτει και από τον ακόλουθο πίνακα.

Στο πλευρό των Φινλανδών πολέμησαν και 12.000 ξένοι εθελοντές διαφόρων εθνικοτήτων. Εκτός αυτού, οι Φινλανδοί είχαν εμπιστευτεί τις γαλλο-βρετανικές εγγυήσεις για την χώρα τους και ανέμεναν και επίσημη υποστήριξη από τις δύο μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Τέλος, είχαν προσφύγει και στην Κοινωνία των Εθνών ευελπιστώντας σε κάποιου είδους βοήθεια στον αγώνα τους.

Τακτικές, δόγμα, επιμελητεία και διοίκηση Σοβιετικών.

Ο Ερυθρός Στρατός αποτελούσε μια κολοσσιαία πολεμική μηχανή, αριθμώντας εκατομμύρια άνδρες. Παρά ταύτα αντιμετώπιζε σωρεία προβλημάτων.

Αρχικά, το δόγμα του στηριζόταν στη συντριπτική αριθμητική και υλική του υπεροχή. Τα πολεμικά σχέδια προέβλεπαν μετωπικές εφόδους με στόχο να κατακλυστεί ο αντίπαλος και να υποκύψει υπό το ασφυκτικό βάρος της πίεσης των αριθμών. Κατ’ επέκταση, δεν δινόταν έμφαση  στην εκπαίδευση των οπλιτών (οι οποίοι άλλωστε ήταν αναλώσιμοι), σε σύγχρονες τακτικές μάχης και σε κινήσεις ελιγμών. Εν ολίγοις, παρέμενε προσκολλημένος στη ρήση του Lenin το 1920 ‘Η ποσότητα, είναι η δική μας ποιότητα.’

Ένα μείζον πρόβλημα ήταν αυτό της επιμελητείας. Οι Σοβιετικοί στρατιώτες στάλθηκαν στη μάχη με τις παραδοσιακές καφέ – πράσινες χλαίνες τους αποτελώντας ευκρινέστατους στόχους για τους Φινλανδούς ομολόγους τους στο χιονισμένο τοπίο, ενώ πολλοί υπέφεραν από κρυοπαγήματα ένεκεν των ελλείψεων σε χειμερινό ιματισμό. Ως προς τον επισιτισμό, τα πράγματα ήταν χειρότερα. Αν και έπρεπε να λαμβάνουν ένα σιτηρέσιο πλούσιο σε λίπη, πρωτεΐνη και θερμίδες ώστε αφενός να αντέξουν το έντονο ψύχος (θερμοκρασίες υπό του μηδενός ακόμα και την μέρα) και αφετέρου να μπορούν να αποδώσουν στις αντίξοες συνθήκες, οι Σοβιετικοί στρατιώτες κυριολεκτικά λιμοκτονούσαν λαμβάνοντας ημερησίως μόλις μερικά γραμμάρια μαύρο ψωμί και λίγο τσάι, ενώ υπήρξαν και φορές που δεν σιτίζονταν και καθόλου λόγω ανεπάρκειας της φίλιας επιμελητείας.

Τέλος, οι πλέον κρίσιμες ελλείψεις εντοπίζονταν στο επίπεδο ηγεσίας. Το σώμα των ανώτερων και ανώτατων αξιωματικών είχε κυριολεκτικά εκμηδενιστεί έπειτα από τις συνεχείς εκκαθαρίσεις του Stalin. Αποτέλεσμα ήταν η πλήρης απουσία έμπειρων, ικανών και ευφυών ηγητόρων. Ακόμα όμως και σε περιπτώσεις όπου τέτοιοι αξιωματικοί ήταν διαθέσιμοι, το έργο τους υπεσκαπτόταν από τους πολιτικούς κομισάριους. Οι κομισάριοι αυτοί αποτελούσαν αξιωματικούς του NKVD και επέβλεπαν την ‘πίστη των αξιωματικών στα κομμουνιστικά ιδεώδη, την νομιμοφροσύνη τους στον Stalin, την διατήρηση του ηθικού και την αποφυγή ηττοπαθών ιδεών’.

Πολιτικοί κομισάριοι της NKVD. Είχαν απόλυτη εξουσία εντός των μονάδων τους, από την αναίρεση διαταγών μέχρι και την εκτέλεση του εκάστοτε διοικητή. Πολλοί από αυτούς ήταν τελείως ανίδεοι περί τα στρατιωτικά και οι αποφάσεις τους οδήγησαν χιλιάδες άνδρες στο θάνατο.

Επί της ουσίας, οι αξιωματικοί του στρατού βρίσκονταν υπό διαρκή επιτήρηση, ενώ έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους τη γνώμη των κομισάριων – ειδάλλως κινδύνευαν με φυλάκιση στα Gulag ή επί τόπου εκτέλεση. Αυτή η ‘πολυφωνία’ είχε καταστροφικά αποτελέσματα για τα μαχόμενα τμήματα και την εξέλιξη των επιχειρήσεων.

Τακτικές, δόγμα, επιμελητεία και διοίκηση Φιλανδών.

Στον αντίποδα των Σοβιετικών βρίσκονταν οι Φινλανδικές Ένοπλες Δυνάμεις. Έχοντας επίγνωση των αδυναμιών και ελλείψεών τους, οι Φινλανδοί έδωσαν έμφαση στην ποιότητα των μονάδων τους. Οι άνδρες τους είχαν άριστη εκπαίδευση και μετεκπαίδευση σε τακτικές και όπλα, καθιστάμενοι ανώτεροι των Σοβιετικών ομολόγων τους.

Ο Φιλανδός ελεύθερος σκοπευτής Simo Häyhä, γνωστός ως ‘Λευκός Θάνατος’. Με 815 επιβεβαιωμένες επιτυχίες αποτελεί τον πλέον αποτελεσματικό ελεύθερο σκοπευτή. Η λευκή στολή παραλλαγής του αποτελούσε τον τυπικό χειμερινό ιματισμό του φινλανδικού στρατού.

Το δόγμα τους στηρίχθηκε στην ενεργητική άμυνα. Αντί να περιοριστούν στην απόκρουση των σοβιετικών επιθέσεων οι Φινλανδοί διενεργούσαν συνεχείς αντεπιθέσεις και επιδρομές, συχνά στα εχθρικά μετόπισθεν. Τμήματα χιονοδρόμων (σκιέρ), έχοντας άριστη γνώση της μορφολογίας του εδάφους, διείσδυαν στις εχθρικές γραμμές και έστηναν ενέδρες στα επελαύνοντα τμήματα. Θρυλική έχει μείνει και η δράση των ελεύθερων σκοπευτών οι οποίοι προκάλεσαν εφιαλτικές απώλειες στους εισβολείς, παρέχοντας πολύτιμα -αν και επώδυνα- μαθήματα που θα αξιοποιούσαν στην χιτλερική εισβολή. Βασική στρατηγική των σκιέρ αποτελούσαν οι τακτικές Motti. Εκμεταλλευόμενοι τις μεγάλες δασικές εκτάσεις της χώρας τους, αλλά και το γεμάτο στροφές οδικό της δίκτυο, μπλόκαραν δρόμους με κορμούς δέντρων σε διάφορα σημεία, εγκλωβίζοντας ολόκληρα σοβιετικά συντάγματα. Με τις επικοινωνίες και τον ανεφοδιασμό τους κομμένα, οι σκιέρ διέτρεχαν γρήγορα τα αποδιοργανωμένα τμήματα αιφνιδιάζοντας και συχνά εξαλείφοντάς τα, προκαλώντας αποδιοργάνωση, σύγχυση και πανικό στους εισβολείς.

Σε επίπεδο επιμελητείας οι Φινλανδοί υπερτερούσαν. Οι άνδρες τους ήταν εφοδιασμένοι με χοντρούς λευκούς επενδύτες οι οποίοι, πέραν της προστασίας από το ψύχος, παρείχαν και άριστη παραλλαγή – απόκρυψη. Επιπλέον, αντιλαμβανόμενοι τις διατροφικές απαιτήσεις του πολέμου σε χαμηλές θερμοκρασίες, οι Φινλανδοί στρατιώτες απολάμβαναν ένα ημερήσιο σιτηρέσιο πλούσιο σε λίπη και πρωτεΐνες. Έτσι, μπορούσαν όχι μόνο να ανταπεξέλθουν στις αντίξοες συνθήκες, αλλά και να αποδώσουν τα μέγιστα κατά τη διάρκεια των μαχών.

Φινλανδοί στρατιώτες σε ώρα συσσιτίου. Το σιτηρέσιό τους αποτελούταν από καφέ, βούτυρο, ψωμί και παστό κρέας. Επίσης, τρέφονταν με μία ιδιόμορφη σούπα από λίπος, βούτυρο και λουκάνικα.

Τέλος, η φινλανδική ηγεσία δεν επιβαρυνόταν από παρεμβάσεις όπως η αντίστοιχη σοβιετική. Οι αξιωματικοί είχαν επαρκή εμπειρία και κατάρτιση, και υπάγονταν απευθείας στους ανωτέρους τους και την ανωτάτη διοίκηση. Έχοντας εμπιστοσύνη στις ικανότητες και την κρίση τους, το γενικό επιτελείο τους παρείχε ευρύ πεδίο δράσης και ενθάρρυνε την ανάληψη πρωτοβουλιών. Ειδικά τα τμήματα χιονοδρόμων θεωρούνταν ανεξάρτητα και ανέφεραν στην ανωτάτη διοίκηση πριν και μετά το πέρας των επιδρομών τους.

Πορεία και έκβαση του πολέμου.

Η όλη αναμέτρηση διήρκεσε από τις 30/11/1939 μέχρι και τις 13/03/1940. Μέχρι και τον Φεβρουάριο του 1940 οι Φινλανδοί κατάφεραν να διατηρήσουν τις θέσεις τους και να επιφέρουν βαρύτατες απώλειες στους Σοβιετικούς.

Τον Φεβρουάριο, ο Stalin, αντιλαμβανόμενος το στρατηγικό αδιέξοδο αλλά και την ανεπάρκεια των αξιωματικών του, ανέθεσε την διοίκηση του στρατού στον Στρατάρχη Semyon Timoshenko. Ο νέος διοικητής ενέπλεξε νέα, ξεκούραστα τμήματα στο μέτωπο, και αναδιοργάνωσε το δόγμα του Ερυθρού Στρατού δίνοντας έμφαση στον πόλεμο ελιγμών σε συνδυασμό με την αριθμητική και υλική υπεροχή.

Παρά τις αλλαγές, οι Φινλανδοί συνέχισαν να προβάλουν λυσσώδη αντίσταση για αρκετό διάστημα. Μόλις στις 05/03/1940 οι Σοβιετικοί κατάφεραν να διαρρήξουν την ‘Γραμμή Mannerheim’ και να προωθηθούν 10 χλμ. Αντιλαμβανόμενη το μάταιο της συνέχισης του αγώνα, η κυβέρνηση της Φινλανδίας συνθηκολόγησε και ο πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη της Μόσχας.

Απώλειες αντιμαχομένων.

Οι απώλειες των δύο πλευρών υπήρξαν αντίστοιχες των τακτικών και δογμάτων τους.

Όπως παρατηρούμε, πρόκειται για μια αναλογία της τάξης 5,4/1 σε έμψυχο δυναμικό, 118,1/1 σε άρματα και 8,3/1 σε αεροσκάφη. Βεβαίως, η ΕΣΣΔ ήταν σε θέση να αναπληρώσει τις απώλειές της όσο βαριές και αν ήταν.

Συνέπειες – Συμπεράσματα

Ο Talvisot αξίζει να μελετηθεί τόσο για τις άμεσες ιστορικές του συνέπειες όσο και για τα πολύτιμα συμπεράσματα που αντλούμε από αυτόν.

Στις άμεσες ιστορικές συνέπειες εντάσσονται οι ακόλουθες:

• Η Κοινωνία των Εθνών απέβαλε από τις τάξεις της την ΕΣΣΔ.
• Ο Ερυθρός Στρατός υποβιβάστηκε σε στρατό δευτέρας κατηγορίας.
• Οι γαλλο-βρετανικές εγγυήσεις έχασαν το κύρος τους.

Όλα αυτά ενθάρρυναν τον Χίτλερ να συνεχίσει την επεκτατική πολιτική του, αψηφώντας τις προειδοποιήσεις Αγγλίας και Γαλλίας, και να πειστεί για την εισβολή στην ΕΣΣΔ.

Ως προς τα συμπεράσματα εντοπίζονται τα εξής:

• Η αριθμητική και υλική υπεροχή δεν αποτελεί εχέγγυο επιτυχίας.
• Η ενεργητική άμυνα είναι προτιμότερη της παθητικής καθώς αιφνιδιάζει και αποδιοργανώνει τον αντίπαλο.
• Η άριστη γνώση του εδάφους είναι σημαντική για την έκβαση των επιχειρήσεων.
• Η διεξαγωγή ανορθόδοξου πολέμου (καταδρομικών επιχειρήσεων) στα πλαίσια του συμβατικού παρέχει εξαιρετικά πλεονεκτήματα.
• Ο κατάλληλος ιματισμός και η τακτική σίτιση των μαχόμενων τμημάτων με το κατάλληλο σιτηρέσιο συμβάλλει τα μέγιστα στην επίδοσή τους.
• Η εθνική προετοιμασία αποτελεί το Α και το Ω καθώς οι τυχόν εγγυήσεις ενδέχεται να μην εκπληρωθούν ή να αποδειχθούν ανεπαρκείς.
• Η στρατιωτική ηγεσία πρέπει να είναι ανεπηρέαστη από πολιτικούς παράγοντες ώστε να μπορεί να επιτελεί αποτελεσματικά και απρόσκοπτα το έργο της.

Πηγές:

1. Gilbert, A. (1996). Sniper: The Skills, the Weapons, and the Experiences. St. Martin’s Press
2. Jowett, P & Brent, S. (2006). Finland at War, 1939-45. Osprey Publishing.
3. winterwar.com. (n.d.) The Battles of the Winter War. http://www.winterwar.com/mainpage.htm (last accessed 11/05/2019)
4. Campbell, David: Finnish Soldier vs Soviet Soldier: Winter War 1939–40. Osprey Publishing (2016)