Η Σερβία αποτελεί ένα κομβικό κράτος για τη Βαλκανική. Στο γύρισμα της Ιστορίας έχει γίνει το μήλο της έριδος μεταξύ μεγάλων αυτοκρατοριών, στα χρόνια της ανεξαρτησίας αποτέλεσε τον πυρήνα της πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβίας, και φυσικά έγινε η αιτία αιματηρών πολέμων. Ωστόσο, βίωνε πάντα κοινωνικά και πολιτικά έναν διχασμό ή δυϊσμό. Ενώ θρησκευτικά και -εν πολλοίς- πολιτικά συνέπλεε με τη “μητέρα” Ρωσία, πάντα κοιτούσε κρυφά με το ένα μάτι προς τη Δύση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Γιουγκοσλάβος ηγέτης Τίτο, ο οποίος ενώ ξεκίνησε τη διακυβέρνησή του έχοντας άριστες σχέσεις με τη Μόσχα, γρήγορα συγκρούστηκε με τον Στάλιν, στράφηκε προς τη Δύση και τις Η.Π.Α και, εν τέλει, έγινε ένας εκ των ηγετών του Κινήματος των Αδεσμεύτων. Αυτός ο διχασμός συνεχίζει να διατρέχει τη σερβική κοινωνία και πολιτική μέχρι σήμερα.

Σχέσεις Σερβίας-Ρωσίας

Παραδοσιακά η Σερβία αποτελούσε -για πολλούς ακόμα αποτελεί- το “πάτημα” της Ρωσίας στην καρδιά της Βαλκανικής. Αξιοποιώντας τον παράγοντα της θρησκείας, η Ρωσία, ήδη όσο η Σερβία ήταν υπόδουλη στους Οθωμανούς, προσπαθούσε να λειτουργήσει ως η “προστάτιδα” των Σέρβων Ορθοδόξων, εξυπηρετώντας πάντα και τα δικά της συμφέροντα και επιδιώξεις. Με εξαίρεση την περίοδο που η Γιουγκοσλαβία του Τίτο κινούνταν μεταξύ Ανατολικού και Δυτικού Μπλοκ κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, αμέσως μετά το τέλος αυτού η ρωσική παρουσία στη Σερβία είναι καθοριστική. Από την αρχή της δεκαετίας του 2000 ρωσικές επενδύσεις, κυρίως στους τομείς της ενέργειας και των υποδομών, ενίσχυαν τη σερβική οικονομία. Το 2003 η ρωσική Lukoil εξαγόρασε έναντι 180.000.000 ευρώ το 79,5% της Beopetrol, τη δεύτερη μεγαλύτερη πετρελαϊκή κρατική εταιρεία της Σερβίας. Επιπλέον, το 2008 η Gazprom εξαγόρασε από το σερβικό δημόσιο το 56,15% της μεγαλύτερης σερβική πετρελαϊκής εταιρείας (Nafta Industrija Srbije, NIS), έναντι 400.000.000 ευρώ. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί πως οι ενεργειακές ανάγκες της Σερβίας καλύπτονται (σχεδόν) αποκλειστικά από ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο, ενώ για το 2016 η Ρωσία ήταν ο τέταρτος μεγαλύτερος εισαγωγέας σερβικών προϊόντων, και ο πέμπτος μεγαλύτερος εξαγωγέας πίσω από τις Γερμανία, Ιταλία και Κίνα στις εισαγωγές και Ιταλία, Γερμανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη και Ρουμανία στις εξαγωγές.

Ταυτόχρονα, έχει αναπτυχθεί στενή στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των δύο κρατών. Τον Οκτώβριο του 2017 η Σερβία αγόρασε πολεμικά αεροσκάφη από τη Ρωσία, ενώ στις αρχές του 2018 ξεκίνησαν οι συζητήσεις για την προμήθεια των S-300 και στρατιωτικών ελικοπτέρων. Παράλληλα, από το 2013 Σερβία και Ρωσία έχουν υπογράψει μία Στρατηγική Συμφωνία για την περαιτέρω συνεργασία των ενόπλων δυνάμεων των δύο κρατών. Στα πλαίσια της Συμφωνίας αυτής πραγματοποιούνται από το 2014 κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με το όνομα «Brotherhood of the Aviator of Russia and Serbia» και «Slavic Brotherhood», σε συνεργασία και με τις Ειδικές Δυνάμεις της Λευκορωσίας.

Πέραν αυτών, και η ήπια ισχύς της Ρωσίας έχει διεισδύσει στο εσωτερικό της Σερβίας. Τα ρωσικά δίκτυα πληροφοριών είναι παρόντα στη σερβική τηλεόραση, και προσπαθούν να προωθήσουν μία θετική στα μάτια των Σέρβων εικόνα για τη Ρωσία. Είναι χαρακτηριστικό πως σταθμοί και ιστοσελίδες όπως το Sputnik και το Russia Today έχουν μεγαλύτερη απήχηση στη Σερβία σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη βαλκανική χώρα. Αυτά έρχονται να συμπληρώσουν το διπλωματικό παιχνίδι της Ρωσίας στην περιοχή. Η Ρωσία αντιτίθεται στην ανεξαρτησία του Κοσσόβου και δεν έχει προχωρήσει στην αναγνώρισή του, στηρίζοντας έτσι τις σερβικές θέσεις. Φυσικά δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί η άμεση ρωσική εμπλοκή στα εσωτερικά ζητήματα της  Republika Srpska, η οποία είναι αυτόνομη κοινότητα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και αντιμετωπίζει τη Σερβία ως μητρόπολη.

Σχέσεις Σερβίας-Ε.Ε και ΝΑΤΟ

Στην αντίπερα όχθη υπάρχει η Ευρωπαική Ένωση. Η Σερβία κατέθεσε αίτημα ένταξης στην Ένωση το 2009. Για τους φιλο-δυτικούς πολιτικούς της χώρας, όπως ο πρώην Πρόεδρος της χώρας Boris Tadić, η ένταξη της Σερβίας στην ευρωπαϊκή οικογένεια θα συμβάλλει στη σταθερότητα της χώρας, στην ανάπτυξη της οικονομίας της, ενώ ταυτόχρονα θα ανοίξει το δρόμο για τη σύναψη νέων συμμαχιών και την ενίσχυση του διεθνούς κύρους του κράτους. Ωστόσο, την άποψή του αυτή δεν δείχνει να συμμερίζεται ο σημερινός Πρόεδρος Aleksandar Vučić, ούτε ένα μεγάλο μέρος των Σέρβων. Σε δημοσκόπηση που πραγματοποιείται κάθε χρόνο από το 2011 στη Σερβία από το Κέντρο Ευρώ-Ατλαντικών Σπουδών (CEAS) του Βελιγραδίου , οι Σέρβοι σε ποσοστό 70% πιστεύουν ότι η Ρωσία έχει να προσφέρει περισσότερα στη χώρα τους από ότι η Ε.Ε. Ενώ σε ποσοστό 52% πιστεύουν ότι το ρωσικό πολιτικό σύστημα θα ταίριαζε καλύτερα στη Σερβία. Η συγκεκριμένη προτίμηση σε ηλικίες από 18-24 ετών αγγίζει το 70%. Σε ερώτηση σχετικά με το εάν πιστεύουν ότι η χώρα τους θα καταφέρει να ενταχθεί στην Ένωση, το 41% των ερωτηθέντων δηλώνει πως μάλλον θα τα καταφέρει, και το 38% πως ποτέ δε θα ενταχθεί.

Παρ’ όλα αυτά η Ε.Ε θεωρεί πως η Σερβία έχει τη δυνατότητα, μαζί με το Μαυροβούνιο, να είναι το πρώτο από τα εναπομείναντα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων που θα ενταχθεί στην Ένωση το 2025. Από την πλευρά της η Σερβία καταβάλλει προσπάθεια να εναρμονίσει την νομοθεσία της με την Ευρωπαϊκή σε ζητήματα περιβάλλοντος, κράτους δικαίου και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, όπως αυτές προβλέπονται από το Σύμφωνο Σταθερότητας και Συνεργασίας που υπέγραψε η χώρα με την Ε.Ε το 2008. Ταυτόχρονα, έδειξε ιδιαίτερο ζήλο στον εντοπισμό και στην απόδοση στη δικαιοσύνη ατόμων σχετιζόμενων με εγκλήματα πολέμου κατά τη διάρκεια του Γιουγκοσλαβικού Εμφυλίου. Ωστόσο, ορισμένα από τα προαπαιτούμενα που θέτει η Ε.Ε ως προς την ένταξη προβληματίζουν τη σερβική πολιτική. Το ζήτημα της αναγνώρισης ανεξαρτησίας του Κοσσόβου, το οποίο είναι ζωτικό για την Ένωση, καθώς θα διασφάλιζε τη σταθερότητα της περιοχής, προσκρούει στην έντονη αντίθεση των Σέρβων. Ταυτόχρονα η μείωση της ανεργίας, η οποία βρίσκεται στο 17.7% σήμερα, αποτελεί κορυφαία προτεραιότητα για τους ανθρώπους της Ε.Ε, οι οποίοι αποδοκιμάζουν το Βελιγράδι για την αδράνειά του να λάβει αποτελεσματικά μέτρα. Φυσικά η μόνιμη πηγή αντιπαράθεσης αφορά το μεγάλο βαθμό εξάρτησης της Σερβίας από ρωσικά κεφάλαια και ενεργειακούς πόρους, με τους Σέρβους να εμφανίζονται επιφυλακτικοί για το εάν η Ένωση, που δεν έχει ακόμη συνέλθει από την κρίση του 2008, μπορεί να αντισταθμίσει το ρωσικό παράγοντα.

Αναφορικά με τη σχέση Σερβίας-ΝΑΤΟ, τα πράγματα είναι λίγο-πολύ ξεκάθαρα. Τα αισθήματα των Σέρβων πολιτών για το ΝΑΤΟ είναι κατά πλειοψηφία αρνητικά -αν όχι εχθρικά- εξαιτίας των βομβαρδισμών στα τέλη του 20^ου αιώνα. Βέβαια και εντός ΝΑΤΟ εκφράζονται αμφιβολίες για το κατά πόσο θα έπρεπε η Σερβία να ενταχθεί στη Συμμαχία, εφόσον συνεργάζεται τόσο στενά στρατιωτικά με τη Ρωσία. Εκφράζονται μάλιστα φόβοι πως ίσως αποτελέσει τον “Δούρειο Ίππο” της Ρωσίας εντός της Συμμαχίας. Τα πράγματα δυσκολεύει ακόμα περισσότερο το δόγμα της “Στρατιωτικής Ουδετερότητας” της Σερβίας. Σύμφωνα με αυτό, η Σερβία θα διατηρήσει την ουδετερότητά της και το δικαίωμά της να υπερασπίζει την εθνική της ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα με όποιον τρόπο αυτή επιλέγει, και χωρίς να λαμβάνει μέρος σε καμία από τις υπάρχουσες στρατιωτικές συμμαχίες. Παρ’ όλα αυτά η κυβέρνηση Vučić κρατά ανοιχτούς τους διαύλους επικοινωνίας με τη Συμμαχία – και μάλιστα το 2017 τμήματα των σερβικών ενόπλων δυνάμεων συμμετείχαν σε 13 ασκήσεις του ΝΑΤΟ.

Η Κυβέρνηση Vučić

Η κυβέρνηση του Aleksandar Vučić, η οποία ανέλαβε το 2017, προσπαθεί (θεωρητικά τουλάχιστον) να ισορροπήσει μεταξύ των δύο σφαιρών επιρροής.

Για τους Ευρωπαίους, ο Σέρβος Πρόεδρος προσφέρει σταθερότητα στη Σερβία. Προώθησε και εκτέλεσε με επιτυχία ένα πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής της χώρας, το οποίο περιελάμβανε μέτρα λιτότητας υπαγορευμένα από το Δ.Ν.Τ Σε μία προσπάθειά να ανταποκριθεί στα ενταξιακά κριτήρια και να μειώσει το έλλειμμα του προϋπολογισμού, η σερβική κυβέρνηση προχώρησε σε μειώσεις στους μισθούς και τις συντάξεις, ενώ εξετάζει και ένα σχέδιο ανασυγκρότησης του δημόσιου τομέα. Την ίδια ώρα, σχετικά με το Κόσσοβο, ο Σέρβος Πρόεδρος δηλώνει: «Πρέπει να ζήσουμε και να συνεργαστούμε μαζί», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αίρονται οι σερβικές αντιρρήσεις. Ευρύ μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα ακολουθεί και στον εκσυγχρονισμό της σερβικής νομοθεσίας και της εναρμόνισής της με την αντίστοιχη ευρωπαϊκή. Μάλιστα η Γερμανίδα Καγκελάριος  Merkel δήλωσε πως: «Είμαστε εντυπωσιασμένοι από την επιτυχία της Σερβίας να προχωρήσει τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις».

Παρά τη θετική αύρα που αφήνει στους Ευρωπαίους, ο Σέρβος Πρόεδρος δεν  δείχνει καμία διάθεση να μειώσει τη ρωσική επιρροή από τη σερβική επικράτεια. Αντίθετα, μάλιστα, σε συνάντηση με τον Ρώσο Πρόεδρο Putin τον Δεκέμβριο του 2017, συμφώνησαν να ενισχύσουν την οικονομική και στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Εκτός αυτού, για τον Vučić έχουν σημειωθεί καταγγελίες περί αυταρχισμού και εκτεταμένης διαφθοράς.

Αν και φαινομενικά η Σερβία έχει υιοθετήσει το δημοκρατικό πολίτευμα, όπου γίνονται ελεύθερα εκλογές και τα κόμματα της αντιπολίτευσης ασκούν ανεμπόδιστα κριτική στη κυβέρνηση, ο Vučić έχει εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς “ήπιου αυταρχισμού”. Επιπλέον, διαθέτει τον απόλυτο έλεγχου στα κέντρα λήψης αποφάσεων και επηρεασμού της κοινής γνώμης στη Σερβία. Αν και οι πολιτικοί του αντίπαλοι “κατεβαίνουν” εναντίον του στις εκλογές, διαθέτουν ελάχιστα μέσα για να το πράξουν. Συνεργάτες ή συγγενικά πρόσωπα του Σέρβου Προέδρου ελέγχουν την πλειοψηφία των Μ.Μ.Ε της χώρας, ενώ ο χρόνος διαφήμισης του κόμματός του σε σχέση με τα υπόλοιπα υπήρξε πολλαπλάσιος – απότοκο του γεγονότος ότι οι μεγαλύτερες διαφημιστικές εταιρείες ανήκουν στην οικογένεια ή σε στενούς συμμάχους του Προέδρου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ελάχιστη κριτική στο κόμμα του, και δυσκολία ή έλλειψη προβολής των θέσεων των υπολοίπων κομμάτων.

Φυσικά, ο Vučić διαθέτει μεγάλη εμπειρία στο χώρο των Μ.Μ.Ε. Κατά τη διάρκεια του Γιουγκοσλαβικού Εμφυλίου υπηρέτησε ως Υπουργός Τύπου της κυβέρνησης Milošević. Κύρια αρμοδιότητά του ήταν να παρακολουθεί τους δημοσιογράφους, και να τιμωρεί με πρόστιμο ή να σταματά τη μετάδοση εκπομπών οι οποίες ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση Milošević. Η παρακαταθήκη αυτή στάθηκε πολύτιμη, καθώς ο μεγαλύτερος τηλεοπτικός σταθμός της χώρας έλαβε δάνεια ύψους 7.000.000 ευρώ από τον κρατικό προϋπολογισμό κατά την περίοδο 2014-2017 (την περίοδο 2014-2017 ο Vučić ήταν πρωθυπουργός της Σερβίας).

Επίλογος

Η Σερβία, όπως και κάθε άλλο κράτος των Δυτικών Βαλκανίων, βρίσκεται με το ένα πόδι στη βάρκα που λέγεται Δύση, και με το άλλο σε αυτή που λέγεται Ανατολή. Η Δύση σηματοδοτεί την οικονομική ανάπτυξη και το «μεγάλωμα της πίτας» στο επίπεδο των συμμαχιών και του κύρους, μαζί με τον κίνδυνο παράδοσης μέρους της εθνικής κυριαρχίας, ενώ η Ανατολή τη δοκιμασμένη μέχρι τώρα λύση, με τις παθογένειες που αυτή συνεπάγεται.

Όσο η Σερβία επιχειρεί να παίζει σε “διπλό ταμπλό” οδηγείται σε αδράνεια, καθώς οι επιλογές της εξουδετερώνουν η μία την άλλη. Οφείλει γρήγορα να διαλέξει πλευρά, διότι κινδυνεύει να μείνει στο περιθώριο της ιστορίας και των εξελίξεων.

Πηγές:

1. Independent. (2018). EU and Russia battle for influence in Balkan region. https://www.independent.co.uk/news/world/europe/eu-brussels-russia-moscow-kremlin-balkans-ukraine-jean-clauder-juncker-vladimir-putin-nato-latest-a8226786.html
2. Foreign Policy. (2018). How Aleksandar Vucic Became Europe’s Favorite Autocrat.  http://foreignpolicy.com/2018/03/09/how-aleksandar-vucic-became-europes-favorite-autocrat/
3. Reuters. (2018). Serbia on course for EU by 2025, top EU official says. https://www.reuters.com/article/us-eu-balkans/serbia-on-course-for-eu-by-2025-top-eu-official-says-idUSKBN1F80V8
4. DW. (2017). Serbia balances between Russia and the West. http://www.dw.com/en/serbia-balances-between-russia-and-the-west/a-41854351
5. NATO Association of Canada. (2017). Keys to Understanding Russia’s Relationship with Serbia. http://natoassociation.ca/keys-to-understanding-russias-relationship-with-serbia/
6. EurAsia Daily. (2017). Russian military base could help Serbia protect its independence. https://eadaily.com/en/news/2017/12/11/russian-military-base-could-help-serbia-protect-its-independence
7. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Serbia. (2016). Political Relations Between the Republic of Serbia and the European Union. http://www.mfa.gov.rs/en/foreign-policy/eu/political-relations-between-the-republic-of-serbia-and-the-european-union
8. Center of Strategic Asessment and Forecast. (2016). Neutrality of Serbia and future calls of military safety: neutrality demistifikation. http://csef.ru/en/oborona-i-bezopasnost/503/nejtralitet-serbii-i-budushhie-vyzovy-voennoj-bezopasnosti-demistifikacziya-nejtraliteta-6605