Η μέριμνα της διεθνούς κοινότητας για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ατόμων συχνά προσκρούει στον κλοιό της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας εντός των κρατών. Μια τέτοια πραγματικότητα αποτελεί η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που εμπερικλείει στην έννοιά της διάφορες μεθόδους μη ειρηνικής επίλυσης των περιστάσεων -χωρίς αυτό να συνεπάγεται απαραίτητα την ύπαρξη της ένοπλης σύρραξης-, όπως η κοινωνική αναταραχή και οι εξεγέρσεις που περιλαμβάνουν την άσκηση  ένοπλης βίας έναντι των οργάνων ή των ατόμων κλπ. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η απάντηση του κράτους δεν είναι άλλη από την κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης, ενός μηχανισμού που θέτει σε καταστολή σχεδόν το σύνολο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εκτός εκείνων που δεν επιδέχονται παρεκκλίσεως σε καμία περίσταση. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι η παρουσίαση των ρητρών παρέκκλισης που επιτρέπουν στα κράτη την εν μέρει καταστολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και τις διατάξεις εκείνες που βρίσκονται στις Συμβάσεις των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, και που δεν αφήνουν τον άνθρωπο απροκάλυπτα εκτεθειμένο έναντι της πάσης φύσεως βίας που προέρχεται από τα κρατικά όργανα.

Διεθνείς Κανόνες Απαράβατου Χαρακτήρα

Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (International Covenant on Civil and Political Rights/ICCPR) είναι το δεσμευτικό εκείνο κείμενο που περιέχει τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα δίχως την προστασία των οποίων τα άτομα είναι εξαιρετικά εκτεθειμένα απέναντι στα κράτη. Το Σύμφωνο αποτελεί το βασικό κείμενο αποτελεσματικής διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου μετά την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ), με την οποία διαφέρει ουσιωδώς ως προς τη δεσμευτικότητα. Με την επίδρασή του στο πεδίο του Διεθνούς Δικαίου, καθώς και με τη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης επ’ αυτού, είναι ουσιώδες για τη συνεχιζόμενη ισχύ των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε καιρούς ένοπλων συρράξεων, η οποία είναι αναμφισβήτητη στις μέρες μας.

Οι διευρυμένες εξεγέρσεις στην Αιθιοπία το 2016 έφεραν ως αποτέλεσμα την κήρυξη έκτακτης ανάγκης από την κυβέρνηση. [Πηγή: The East Africa Monitor, 2016]

Προϋποθέσεις Καταστολής των Δικαιωμάτων

Για το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, λοιπόν, το βασικό ερώτημα που αφορά τη συνέχιση της ισχύος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις ένοπλες συρράξεις δεν αποτελεί πλέον το αν αυτή η συνέχιση είναι δυνατή, αλλά το πώς η ίδια λαμβάνει χώρα στις ένοπλες συρράξεις. Οι περισσότερες συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων περιέχουν ρήτρες παρέκκλισης, τις οποίες τα κράτη πρέπει να ακολουθήσουν αν αποζητούν τη λύση της εφαρμογής του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις καταστάσεις κρίσεων. Οι ρήτρες παρέκκλισης στις Συνθήκες αυτές περιέχουν πέντε κύριες προϋποθέσεις.

Κατά πρώτον, θα πρέπει να στοιχειοθετείται η ύπαρξη μίας κατάστασης που να απειλεί την ύπαρξη του έθνους. Το κράτος θα πρέπει στην περίπτωση αυτή να λάβει υπόψη του την αιτιολογία που θα χρησιμοποιήσει ως βάση για τη θεώρηση της υιοθέτησης των μέτρων ως απαραίτητη στην εκάστοτε περίσταση. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει ορίσει πως μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης αποτελεί η εξαιρετική κατάσταση κρίσης, η οποία επηρεάζει ολόκληρο τον πληθυσμό και συνιστά

Η Γαλλία προχώρησε στην κήρυξη έκτακτης ανάγκης μετά τo τρομοκρατικό χτύπημα του Νοεμβρίου 2015. [Πηγή France 24, 2015]

Κατά δεύτερον, τα μέτρα που λαμβάνει το κράτος είναι προσωρινά. Δεν μπορούν, δηλαδή, να ισχύουν για ένα διάστημα που να εκτείνεται πέραν της κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Κατά τρίτον, η παρέκκλιση θα πρέπει να περιορίζεται και να μην παρατείνεται παραπάνω από όσο απαιτεί η κρισιμότητα της κατάστασης, όπως αυτή σχετίζεται με την αρχή της αναλογικότητας. Κατά τέταρτον, τα παρεκκλίνοντα μέτρα δεν θα πρέπει να έρχονται σε αντιπαράθεση με τις λοιπές ευθύνες του κράτους που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων, για παράδειγμα, του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του προσφυγικού δικαίου. Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Committee/HRC) έχει τονίσει σχετικά με την τρίτη αυτή προϋπόθεση (Γενικό Σχόλιο 29) και ειδικότερα για το άρθρο 4 του ICCPR -η παράγραφος 1 του οποίου αναφέρεται στη δυνατότητα παρέκκλισης- πως το άρθρο αυτό δεν μπορεί να ερμηνευθεί έτσι ώστε να δικαιολογήσει μια παρέκκλιση από τις διατάξεις του Συμφώνου, εάν αυτή η παρέκκλιση είναι ασύμβατη με τις διεθνείς υποχρεώσεις του κράτους υπό εξέταση.

Εντέλει, τα μέτρα παρέκκλισης δεν συνεπάγονται την επέκτασή τους και στα δικαιώματα εκείνα που περικλείονται από ένα καθεστώς απαραβίαστου. Τα κράτη θα πρέπει να παρέχουν εγγυήσεις προστασίας και λήψης μέτρων κατά των διακρίσεων που βασίζονται στη φυλή, το φύλο, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή την κοινωνική προέλευση. Η λίστα των δικαιωμάτων που δεν επιδέχονται παρέκκλισης ποικίλει, καθώς μεταβαίνει κανείς στην ανάγνωση των διαφόρων συνθηκών. Κάποια από αυτά τα δικαιώματα είναι όμως όμοια σε όλες τις Συμβάσεις. Τέτοια αποτελούν το δικαίωμα στη ζωή, η απαγόρευση των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων απάνθρωπης, σκληρής και εξευτελιστικής μεταχείρισης, απαγόρευση της δουλείας και η απαγόρευση της ποινικής καταδίκης και τιμωρίας που δεν βασίζεται σε προγενέστερη νομοθεσία. Στο ICCPR τα δικαιώματα αυτά περιέχονται στην παράγραφο 2 του άρθρου 4. Τα κράτη θα πρέπει να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις λοιπές διεθνείς υποχρεώσεις τους, τις οποίες θα πρέπει να αναφέρουν αναλυτικά στις εκθέσεις που υποβάλλουν προς αναφορά των καταστάσεων έκτακτης ανάγκης προς τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ. Θα πρέπει να εξηγούν αναλυτικά τους λόγους, τα μέτρα, τον χρόνο παρέκκλισης

Η Υπουργός Εξωτερικών της Τζαμάικα Kamina Johnson Smith παρατήρησε, κατά την ψήφιση της επέκτασης της κατάστασης έκτακτης ανάγκης από τη Γερουσία, την αύξηση του ποσοστού ανθρωποκτονιών στη χώρα μετά την έναρξη της λειτουργίας του μηχανισμού, σύμφωνα με εκτιμήσεις της αστυνομίας [Πηγή: Caribbean 360, 2018]

Σχετικά με το δικαίωμα αυτό των κρατών, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε στην υπόθεση Issayeva v. Russia πως εφόσον καμία αναφορά δεν είχε γίνει σχετικά με το δικαίωμα παρέκκλισης, όπως αυτό αναφέρεται στο άρθρο 15 της ECHR, η απόφαση θα πρέπει να ληφθεί έχοντας υπόψη ένα ομαλό και κανονικό νομικό πλαίσιο. Εφόσον, λοιπόν, τα κράτη δεν έχουν σκοπό να διακηρύξουν την πρόθεσή τους να παρεκκλίνουν από τις συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα περιφερειακά δικαστήρια και τα όργανα των συνθηκών αυτών δεν έχουν την υποχρέωση να λάβουν υπόψη την κατάσταση της κρίσης που ενδεχομένως να επικρατεί κατά τη διάπραξη παραβιάσεων εκ μέρους των κρατών.

Συμπεράσματα

Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών στη Μελέτη του για τα Ελάχιστα Ανθρωπιστικά Πρότυπα παρατηρεί την ύπαρξη διαφωνίας στο διεθνές πεδίο σχετικά με το σημείο αιχμής όπου η εσωτερική βία ξεπερνά το όριο αποκλειστικής ισχύος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και επιτρέπει την επέκταση της εμβέλειας του ανθρωπιστικού δικαίου που ισχύει για τις εσωτερικές συρράξεις. Τονίζει πως, μέχρι την εποχή της εκπόνησης της μελέτης, τα ανθρώπινα δικαιώματα είχαν αντιμετωπιστεί ως δικαιώματα εκχώρησης υποχρεώσεων στο κράτος, γεγονός που έκανε επιτακτική την ανάγκη αντίληψης της σημασίας των υποχρεώσεων των ένοπλων ομάδων που μάχονται τη νόμιμη κυβέρνηση για τις εσωτερικές συρράξεις. Επιπλέον, ο ίδιος ανήγειρε το ζήτημα της έλλειψης ακρίβειας εκ μέρους μερικών κανόνων του δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γεγονός που καθιστά την εφαρμογή τους πρακτικά αδύνατη στις εσωτερικές συρράξεις. Ως εκ τούτου, το Διεθνές Δίκαιο θα πρέπει να ανταποκριθεί με την υιοθέτηση ακριβέστερων κανόνων και την επέκταση των μηχανισμών ελέγχου επί των κρατικών οργάνων σε περίοδο συγκρούσεων. Η ύπαρξη τέτοιων συγκρούσεων, εξάλλου, δεν θα πρέπει να συνεπάγεται την εκχώρηση δικαιωμάτων στα κράτη ώστε αυτά να υπερβαίνουν τις υποχρεώσεις τους έναντι των ατόμων.

Πηγές:

1. Chetail, V. (2014). Armed Conflict and Forced Migration: A systematic Approach to International Humanitarian Law, Refugee Law, and International Human Rights Law. Oxford University Press, pp 701
2. Clapham, A. and Gaeta, P. (n.d.). The Oxford Handbook of international Law in Armed Conflict. Oxford University Press, pp 701, 715.
3. ICRC. (2016). Convention (I) for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field. Commentary of 2016 Article 3: Conflicts Not of an International Character. https://ihl-databases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Comment.xsp?action=openDocument&documentId=59F6CDFA490736C1C1257F7D004BA0EC
4. Gross, O. Aolain, F. (2006). Law in Times of Crisis: Emergency Powers in Theory and Practice. Cambridge University Press, pp 259.
5. Cassimatis, A. (2007). Human Rights Related Trade Measures Under International Law: The Legality of Trade Measures Imposed Response to Violations of Human Rights Obligations Under General International Law. Martinus Nijhoff Publishers, pp 204, 207.
6. Tiburcio, C. (2001). The Human Rights of Aliens Under International and Comparative Law. Martinus Nijhoff Publishers, pp 79
7. Ramcharan, B. (1985). The right to Life in International Law Martinus Nijhoff Publishers pp. 138.
8. Detrick, S. and Vlaardingerbroek, P. (1999). The Globalization of Child Law: The Role of The Hague Conventions. Martinus Nijhoff Publishers, pp. 243
9. Eriksson, M. (2000). Reproductive Freedom: In the Context of International Human Rights and Humanitarian Law. Law Martinus Nijhoff Publishers, pp. 156.
10. Schabas, W. (2015). The European Convention on Human Rights: A Commentary. Oxford University Press, pp. 593.
11. Fitzpatrick, J. (1994). Human Rights in Crisis: The International System for Protecting Rights During States of Emergency. University of Pennsylvania Press, pp. 63.
12. Cerna, C. (2002). Human Rights and Humanitarian Law. Cambridge University Press, pp 47.
13. ECHR. (1961). Lawless v. Ireland (No. 3) (Judgment) HRL 1 para. 28
14. UNCHR. (1998). UN Commission on Human Rights, Minimum Humanitarian Standards. UN Doc. E/CN.4/RES/1998/29, para. 8.