Το Burundi επιβίωσε από 16 χρόνια εμφυλίου πολέμου, και το 2009 άρχισε να κάνει βήματα προς τη συμφιλίωση και τη δημοκρατία. Η προοπτική ενός ειρηνικού μέλλοντος συνθλίφτηκε την άνοιξη του 2015, όταν ο πρόεδρος Pierre Nkurunziza παρέμεινε για μια επίμαχη τρίτη θητεία, πυροδοτώντας εκτεταμένες δημόσιες διαδηλώσεις. Η πρόοδος του Burundi προς τη δημοκρατία και τη σταθερότητα, από την ανεξαρτησία του μέχρι σήμερα, έχει υποστεί σοβαρές αποτυχίες και παραβιάσεις δικαιωμάτων, καθώς οι πολιτικές αναταραχές και οι εκτεταμένες δολοφονίες από τις δυνάμεις ασφαλείας και τις ένοπλες ομάδες της αντιπολίτευσης κρατούν τη χώρα “αιχμάλωτη”.

Στην έκθεση της ομάδας εργασίας της Παγκόσμιας Περιοδικής Αναθεώρησης (UPR), ο ποινικός κώδικας του Burundi επικρίθηκε για ορισμένες ελλείψεις. Η UPR εφαρμόστηκε στις 15 Μαρτίου 2006, ταυτόχρονα με την ίδρυση του Συμβουλίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, με την απόφαση 60/251. Πρόκειται για μια διαδικασία η οποία συνίσταται στην περιοδική αναθεώρηση των -σχετικών με τα ανθρώπινα δικαιώματα- πρακτικών (εγγράφων) των 193 κρατών-μελών του ΟΗΕ. Παρέχει τη δυνατότητα σε όλα τα κράτη-μέλη να παρουσιάσουν τις δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει για την εξάλειψη των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και να ξεπεράσουν τις προκλήσεις που εμποδίζουν την άσκηση αυτών.

Στο Burundi η σχετική ομάδα εργασίας επεσήμανε πολλά φαινόμενα στα οποία μπορεί να εντοπιστεί η παραβίαση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μεταξύ των οποίων ήταν: η επίμονη χρήση βασανιστηρίων, η γενικευμένη σεξουαλική βία, οι εξωδικαστικές εκτελέσεις, οι αυθαίρετες συλλήψεις, οι κακές εγκαταστάσεις κράτησης, η ατιμωρησία που απολαμβάνουν οι βιαστές, η χρήση του βιασμού ως όπλο πολέμου, η εξώδικη εκδίκαση υποθέσεων βιασμού, η πρακτική του γάμου μεταξύ βιαστή και θύματος, η έλλειψη δικαστικής ανεξαρτησίας, η απουσία συστήματος δικαιοσύνης ανηλίκων, η έλλειψη επαρκούς συστήματος εποπτείας σε χώρους κράτησης, και οι προτεινόμενες στον κώδικα ποινικές κυρώσεις κατά της ομοφυλοφιλίας.

Ανθρωπιστική επέμβαση του ΟΗΕ για οικοδόμηση της ειρήνης

Το Συμβούλιο Ασφαλείας, αφού διαπίστωσε ότι η κατάσταση στο Burundi συνιστά απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια στην περιοχή -και ενεργώντας βάσει του κεφαλαίου VII του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών με το ψήφισμα του 1545 της 21ης Μαΐου 2004-, αποφάσισε να εγκρίνει την εκκίνηση της επιχείρησης των Ηνωμένων Εθνών ONUB. Η επιχείρηση ONUB θα αποτελείτο από έναν μέγιστο αριθμό 5.650 στρατιωτικών -συμπεριλαμβανομένων 200 παρατηρητών, 125 υπαλλήλων και 120 αστυνομικών του ΟΗΕ-, καθώς και το κατάλληλο πολιτικό προσωπικό. Σύμφωνα με το ψήφισμα, η αποστολή έπρεπε να αναπτυχθεί από την 1η Ιουνίου 2004, προκειμένου να υποστηριχθεί και να συμβάλει στην υλοποίηση των προσπαθειών που καταβάλλουν οι άνθρωποι στο Burundi για την αποκατάσταση της διαρκούς ειρήνης και την επίτευξη εθνικής συμφιλίωσης – όπως προβλέπεται από τη συμφωνία ειρήνης και συμφιλίωσης “Arusha” για το Burundi , που υπεγράφη στις 28 Αυγούστου 2000 από τον Πρόεδρο Julius Nyerere της Τανζανίας, και τον Nelson Mandela της Νοτίου Αφρικής.

Από το Μάρτιο του 2004 έως τον Ιούνιο του 2006, ο Γενικός Γραμματέας υπέβαλε στο Συμβούλιο εννέα εκθέσεις προόδου και μία ειδική έκθεση σχετικά με τις δραστηριότητες της αποστολής και τις εξελίξεις στο Burundi. Έπειτα, συνέστησε να συσταθεί το “Ενοποιημένο Γραφείο”, γνωστό ως BINUB (Bureau Intégré des Nations Unies à Burundi), για αρχική περίοδο δώδεκα μηνών, αρχής γενομένης από την 1η Ιανουαρίου 2007. Επικεφαλής προτάθηκε να είναι ο Εκπρόσωπος του Γενικού Γραμματέα, ο οποίος θα υπηρετούσε επίσης ως Συντονιστής των Ηνωμένων Εθνών, Ανθρωπιστικός Συντονιστής, Πρόεδρος του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, και Επίτροπος για την Ασφάλεια. Επιπρόσθετα, οι ανθρωπιστικές και αναπτυξιακές δραστηριότητες της ομάδας χωρών του ΟΗΕ (UNCTs) -δηλαδή των Διεθνών και Εθνικών ΜΚΟ, του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου- θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στο πλαίσιο του “Ενοποιημένου Γραφείου”.

Η πρόταση του Γενικού Γραμματέα για σύσταση του Γραφείου θα περιλάμβανε την υποστήριξη της κυβέρνησης σε 10 τομείς, συμπεριλαμβανομένης της ενίσχυσης της ικανότητας των εθνικών θεσμικών οργάνων να αντιμετωπίζουν τα βασικά αίτια των συγκρούσεων. Στο πρόγραμμα συμπεριλαμβανόταν, επίσης, η ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου σχεδίου για μεταρρυθμίσεις στον τομέα της ασφάλειας -με τη συμμετοχή της εθνικής αστυνομίας του Burundi και του εθνικού στρατού-, σε συνδυασμό με την καταπολέμηση της διάδοσης των μικρών και ελαφρών όπλων, την ολοκλήρωση του προγράμματος αποστράτευσης και επανένταξης πρώην μαχητών, και τη διευκόλυνση της επανένταξης των επαναπατριζόμενων και των εσωτερικά εκτοπισμένων ατόμων στις κοινότητες. Επιπλέον, το πρόγραμμα προέβλεπε τη σύσταση μιας εθνικής επιτροπής ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και τη θέσπιση μεταβατικών μηχανισμών δικαιοσύνης, καθώς και την προώθηση της ελευθερίας του Τύπου. Προβλεπόταν, επίσης, η προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης, η μείωση της φτώχειας, η προστασία του περιβάλλοντος, η πρόληψη και η διαχείριση φυσικών καταστροφών -συμπεριλαμβανομένης και της επισιτιστικής ασφάλειας-, όπως επίσης και η κινητοποίηση των πόρων τόσο για προγράμματα έκτακτης ανάγκης, όσο και για προγράμματα προτεραιότητας που θα περιέχονταν στο αναπτυξιακό αυτό πρόγραμμα.

Η επιχείρηση ONUB ολοκλήρωσε με επιτυχία την εντολή της στις 31 Δεκεμβρίου 2006, διαδεχόμενη την “Ολοκληρωμένη Υπηρεσία” των Ηνωμένων Εθνών στο Burundi (BINUB), η οποία δημιουργήθηκε με την απόφαση 1719 του Συμβουλίου Ασφαλείας της 25ης Οκτωβρίου 2006. Παρά την επιτυχημένη προσπάθεια της ειρηνευτικής επέμβασης του ΟΗΕ για οικοδόμηση εσωτερικής ειρήνης, η παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των κατοίκων του Burundi συνέχισε να υφίσταται (σε μικρότερο, βέβαια, βαθμό). Μετά την επανεκλογή του προέδρου Nkurunziza το 2010, η θητεία του χαρακτηρίστηκε από κατηγορίες για αυξανόμενο αυταρχισμό, συμπεριλαμβανομένων επιθέσεων και πιέσεων στα κόμματα της αντιπολίτευσης και στα μέσα ενημέρωσης. Οι προεδρικές δημοσκοπήσεις του Ιουνίου του 2010 πραγματοποίησαν εμπορικό αποκλεισμό (boycottage) στην αντιπολίτευση, η οποία μάλιστα διαμαρτυρήθηκε για απάτη στις προηγούμενες τοπικές εκλογές.

Η επανεκλογή του προέδρου Nkurunziza σε τρίτη θητεία το 2015 αποδείχτηκε ακόμη πιο αμφιλεγόμενη, καθώς το Σύνταγμα του Burundi περιορίζει τους προέδρους σε μέγιστο διάστημα δύο θητειών. Από το 2015, οι ανταρτικές δυνάμεις έχουν αυξήσει τις επιθέσεις κατά των κυβερνητικών θέσεων, ενώ ο ίδιος ο πρόεδρος αντέδρασε έντονα στις εκκλήσεις των Ηνωμένων Εθνών και της Αφρικανικής Ένωσης για την ανάπτυξη ειρηνευτικών δυνάμεων. Επιπλέον, οι διεθνείς προσπάθειες για την επίλυση της κρίσης έχουν σημειώσει μερική πρόοδο, αλλά όχι σημαντική, αφού οι ηγέτες της Αφρικανικής Ένωσης εμποδίζουν την κίνηση της αποστολής ειρηνευτικών δυνάμεων. Πιο πρόσφατα, τον Μάρτιο του 2016, με την πολιτική κατάσταση να δείχνει ελάχιστα σημάδια βελτίωσης, η ΕΕ ανακοίνωσε ότι αναστέλλει την άμεση οικονομική ενίσχυση στην κυβέρνηση του Burundi.

Το δικαστικό σύστημα του Burundi -επίσης βαθιά διεφθαρμένο και χειραγωγούμενο από αξιωματούχους του κυβερνώντος κόμματος- σπανίως διεξάγει αξιόπιστες έρευνες, ή φέρνει ενώπιον των δικαστηρίων τους υπεύθυνους για αυτά τα εγκλήματα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι εκατοντάδες αυθαίρετα συλληφθέντες κρατήθηκαν με ψευδείς κατηγορίες. Μια σημαντική παρατήρηση είναι πως, σε όλες τις δυσκολίες που περνά το κράτος του Burundi, δεν φαίνεται πουθενά η άμεση δράση για βοήθεια του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ), το οποίο έχει την αρμοδιότητα να επεμβαίνει όταν η κυβέρνηση και τα εθνικά Δικαστήρια είναι διεφθαρμένα (Νόμος 3003/2002). Λόγω απουσίας, λοιπόν, του ΔΠΔ από την επικρατούσα κατάσταση, η κυβέρνηση του Burundi ζήτησε την αποχώρησή του από το καταστατικό του Δικαστηρίου, στις 12 Οκτωβρίου 2016.

Αποχώρηση του Burundi από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο

Το Burundi είναι συμβαλλόμενο κράτος στο Καταστατικό της Ρώμης και, ως εκ τούτου, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) είναι αρμόδιο για τη γενοκτονία, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, και τα εγκλήματα πολέμου που διαπράττονται στην επικράτεια ή από υπηκόους του Burundi, από την 1η Δεκεμβρίου 2004. Στις 12 Οκτωβρίου 2016, το Κοινοβούλιο της Δημοκρατίας του Burundi ψήφισε υπέρ του σχεδίου απόσυρσης της χώρας από το Καταστατικό της Ρώμης – την ιδρυτική σύμβαση, δηλαδή, του ΔΠΔ. Στις 18 Οκτωβρίου 2016, ο Πρόεδρος Pierre Nkurunziza ψήφισε νομοθεσία που αφορούσε την αποχώρηση του Burundi από το ΔΠΔ. Η κυβέρνηση του κράτους ισχυρίστηκε ότι το δικαστήριο είναι μέσο που χρησιμοποιείται από τις ισχυρές χώρες για να τιμωρήσει τους ηγέτες που δεν συμμορφώνονται με τη Δύση, παρά το γεγονός ότι -σύμφωνα με το Συνασπισμό για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο- κανένα κράτος δεν έχει αποχωρήσει ποτέ από το ΔΠΔ. Η κυβέρνηση του Burundi απάντησε ως εξής : “Εμείς ασκούμε το δικαίωμά μας, ως ανεξάρτητο κυρίαρχο κράτος, να αποχωρήσουμε από το Καταστατικό της Ρώμης”.

Τα αφρικανικά έθνη έχουν επικρίνει το ΔΠΔ ότι, από την έναρξη της συνθήκης, εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στην Αφρική για τη δημιουργία του Δικαστηρίου. Δύο άλλα αφρικανικά έθνη -η Νότια Αφρική και η Gambia- έχουν ανακοινώσει ότι θα αποσυρθούν επίσης. “Αυτό είναι πραγματικά ένα τεράστιο πλήγμα για τα θύματα ειδεχθών εγκλημάτων”, δήλωσε η Elise Keppler, βοηθός διευθυντή του προγράμματος διεθνούς δικαιοσύνης για το Human Rights Watch. Ακτιβιστές, μάλιστα, από ολόκληρη την Αφρική έχουν συμμετάσχει, από το 2009, σε διεθνείς ομάδες για να ζητήσουν από τις αφρικανικές κυβερνήσεις να στηρίξουν και να ενισχύσουν το ΔΠΔ, αντί να το υπονομεύουν. Η ώθηση ορισμένων αφρικανικών χωρών να αποχωρήσουν από το ΔΠΔ δόθηκε, αφού το δικαστήριο κατηγόρησε τον πρόεδρο της Κένυας, Uhuru Kenyatta, για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και βία, μετά από τις εκλογές το 2007, όπου και απεβίωσαν περισσότεροι από 1.000 άνθρωποι. Ο τότε εισαγγελέας του ΔΠΔ δήλωσε ότι οι απειλές εναντίον μαρτύρων, η δωροδοκία και η έλλειψη συνεργασίας από την κυβέρνηση της Κένυας οδήγησαν στην κατάρρευση της υπόθεσης. Αξίζει, στο σημείο αυτό, να σημειωθεί ότι -ενόψει των ανωτέρω- ορισμένες χώρες έχουν ζητήσει ένα ξεχωριστό αφρικανικό δικαστήριο, με δικαιοδοσία να εξετάζει παραβιάσεις δικαιωμάτων.

Η εμπλοκή του ΔΠΔ στο Burundi ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2015, όταν η Fatou Bensouda -εισαγγελέας του ΔΠΔ- ξεκίνησε προκαταρκτική έρευνα για το εν λόγω κράτος. Επεσήμανε ότι στο γραφείο της είχε λάβει επιστολές “που περιγράφουν πράξεις δολοφονίας, φυλάκισης, βασανιστηρίων, βιασμού και άλλων μορφών σεξουαλικής βίας, καθώς και περιπτώσεις καταναγκαστικών εξαφανίσεων”. Μια προκαταρκτική εξέταση δεν αποτελεί έρευνα, αλλά πρόκειται για μια διαδικασία εξέτασης των διαθέσιμων πληροφοριών, προκειμένου να καταλήξει κανείς εάν υπάρχει -ή όχι- εύλογη βάση για τη διεξαγωγή έρευνας, σύμφωνα με τα κριτήρια που ορίζει το Καταστατικό της Ρώμης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 53 (1) του Καταστατικού, ο Εισαγγελέας οφείλει να εξετάζει τα ζητήματα της δικαιοδοσίας, του παραδεκτού και των συμφερόντων της δικαιοσύνης, κατά τη λήψη αυτής της απόφασης. Η εισαγγελέας λαμβάνει δεόντως υπόψιν όλες τις παρατηρήσεις και τις απόψεις που διαβιβάζονται στην Υπηρεσία κατά τη διάρκεια μιας προκαταρκτικής εξέτασης, η οποία ακολουθεί αυστηρά τις απαιτήσεις του Καταστατικού της Ρώμης, και την ανεξάρτητη και αμερόληπτη άσκηση της εντολής της. “Σύμφωνα με την αρχή της συμπληρωματικότητας, η υπηρεσία μου θα συνεργαστεί, επίσης, με τις αρχές του Burundi για να συζητήσει και να αξιολογήσει τις σχετικές έρευνες και διώξεις σε εθνικό επίπεδο”, είχε δηλώσει η Εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, σχετικά με την έναρξη προκαταρκτικής εξέτασης της κατάστασης στο Burundi.

Όσον αφορά το ζήτημα της απόσυρσης από τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ, σύμφωνα με το καταστατικό της Ρώμης, οποιαδήποτε τέτοια απόφαση καθίσταται ενεργή μόνο έναν χρόνο μετά την ενημέρωση του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ. Το Burundi υπέβαλε γνωστοποίηση της απόσυρσής του στον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ -όπως απαιτείται από το Καταστατικό της Ρώμης- για επίσημη ανάκληση. Η απόσυρσή του ανακοινώθηκε, αφού η Νότια Αφρική ανακοίνωσε, στις 21 Οκτωβρίου 2016, ότι είχε ειδοποιήσει τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ ότι αποσύρθηκε από το ΔΠΔ. Στις 24 Οκτωβρίου 2016, η Gambia ανακοίνωσε επίσης ότι προτίθεται να αποσυρθεί.

Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψιν την απόφαση αυτή του Burundi, ο Πρόεδρος της Συνέλευσης των Κρατών-Μελών του Καταστατικού της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, Sidiki Kaba, εξέφρασε την ανησυχία του για την εξέλιξη αυτή: “Η απόσυρση από το καταστατικό ενός συμβαλλόμενου κράτους θα αποτελούσε εμπόδιο στην καταπολέμηση της ατιμωρησίας και τις προσπάθειες για την επίτευξη του στόχου της καθολικότητας του καθεστώτος.Υπενθυμίζω ότι όλα τα συμβαλλόμενα κράτη έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν τις ανησυχίες τους ενώπιον της Συνέλευσης των Συμβαλλομένων Κρατών, σύμφωνα με το Καταστατικό, και να καλέσουν τις αρχές του Burundi να ξεκινήσουν διάλογο”. Ο Samwel Mohochi -εκτελεστικός διευθυντής της Διεθνούς Επιτροπής Δικαστών στην Κένυα- δήλωσε ότι η απόφαση του Burundi “θα έχει επίπτωση σε άλλα έθνη υπό έλεγχο”. Συνέχισε, λέγοντας ότι “οι χώρες που βρίσκονται σε σύγκρουση, ή αναδύονται από συγκρούσεις, και αισθάνονται υπό πίεση από μια διεθνή κοινότητα που θεωρούν ως αυταρχική, θα ακολουθήσουν σωστά”.

Συμπέρασμα

Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τί μέλλει γενέσθαι όσον αφορά την απόφαση του Burundi να αποχωρήσει από το ΔΠΔ. Δεν μπορεί να γίνει έγκυρη πρόβλεψη για την εξέλιξη της υπόθεσης. Οποιαδήποτε, όμως, και αν είναι αυτή η απόφαση, θα σημαδέψει ανεξίτηλα τόσο το εθνικό, όσο και το διεθνές προσκήνιο.

Πηγές :

1. Human Rights Watch. (2016). Burundi: ICC Withdrawal Major Loss to Victims. Human Rights Watch. [online] Available at: https://www.hrw.org/news/2016/10/27/burundi-icc-withdrawal-major-loss-victims [Accessed 24 May 2017].
2. The Guardian. (2016). Burundi politicians back international criminal court withdrawal. [online] Available at: https://www.theguardian.com/world/2016/oct/12/burundi-politicians-back-international-criminal-court-icc-withdrawal [Accessed 24 May 2017].
3. Butty, J. (2016). Burundi Officially Informs UN of Intent to Leave ICC. [online] VOA News. Available at: http://www.voanews.com/a/burundi-icc-withdrawal/3568311.html [Accessed 24 May 2017].
4. Human Rights Watch. (2016). Burundi Events of 2016. [online] Available at: https://www.hrw.org/world-report/2017/country-chapters/burundi [Accessed 23 May 2017].
5. United Nations Human Rights. (2016). United Nations Independent Investigation on Burundi. [online] Available at: http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/UNIIB/Pages/UNIIB.aspx [Accessed 23 May 2017].
6. Amnesty International. (2017). Burundi 2016/2017 Report. [online] Available at: https://www.amnesty.org/en/countries/africa/burundi/report-burundi/ [Accessed 23 May 2017].
7. Human Rights Watch. (2016). Human Rights Council, establish a Commission of Inquiry on Burundi. [online] Available at: https://www.hrw.org/news/2016/10/06/human-rights-council-establish-commission-inquiry-burundi [Accessed 23 May 2017].
8. TRIAL International. (n.d.). Burundi. [online] Available at: https://trialinternational.org/countries-post/burundi/ [Accessed 24 May 2017].
9. United Nations. (n.d.). United Nations Operation in Burundi. [online] Available at: http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/onub/background.html [Accessed 24 May 2017].
10. ACCESS. (2013). Independent National Commission on Human Rights in Burundi. [online] Available at: http://accessfacility.org/independent-national-commission-human-rights-burundi [Accessed 23 May 2017].
11. Aglionby, J. (2016). Burundi becomes first nation to quit International Criminal Court. [online] Financial Times. Available at: https://www.ft.com/content/ce408588-95bf-11e6-a1dc-bdf38d484582 [Accessed 24 May 2017].
12. Freedom House. (2016). Political Rights And Civil Liberties. [online] Available at: https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/burundi [Accessed 23 May 2017].
13. ALJAZEERA. (2016). Burundi moves to quit the International Criminal Court. [online] Available at: http://www.aljazeera.com/news/2016/10/burundi-moves-quit-international-criminal-court-161012132153065.html [Accessed 24 May 2017].
14. BBC NEWS. (2017). Burundi profile – Timeline. [online] Available at: http://www.bbc.com/news/world-africa-13087604 [Accessed 30 May 2017].
15. Burke, J. (2016). UN report accuses Burundi government of human rights abuses. [online] The Guardian. Available at: https://www.theguardian.com/world/2016/sep/21/un-report-accuses-burundi-government-human-rights-abuses [Accessed 24 May 2017].
16. International Justice Resource Center. (2016). Burundi, South Africa to withdraw from international criminal court. [online] Available at: http://www.ijrcenter.org/2016/10/25/burundi-south-africa-to-withdraw-from-international-criminal-court/ [Accessed 24 May 2017].
17. Icc-cpi.int. (2017). Burundi. [online] Available at: https://www.icc-cpi.int/burundi [Accessed 23 May 2017].