Σε προηγούμενο άρθρο έχει γίνει αναφορά στην “αόρατη απειλή της ανιθαγένειας”, και στο πώς αυτό το φαινόμενο επηρεάζει τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων ανά την υφήλιο. Το φαινόμενο της ανιθαγένειας, το οποίο για πολλούς φαντάζει ένα μακρινό σενάριο -αποτέλεσμα κυρίως διαδοχής κρατών ή ανταλλαγής εδαφών-, φαίνεται να συνδέεται πλέον στενά και με την προσφυγική κρίση, κάνοντας έτσι πολλούς να μιλούν για την πιθανότητα δημιουργίας μιας ολόκληρης γενιάς παιδιών προσφύγων και μεταναστών χωρίς ιθαγένεια (The guardian, 2015). Σε μια εποχή κατά την οποία η διεθνής κοινότητα πασχίζει να μειώσει τα επίπεδα της ανιθαγένειας, η προσφυγική κρίση φέρνει νέες προκλήσεις στην καταπολέμηση αυτού του φαινομένου.

Ποια είναι τα αίτια που οδηγούν σε πιθανή ανιθαγένεια

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να διευκρινιστεί σε αυτό το σημείο είναι πως, σε γενικές γραμμές, στην Ευρώπη η ιθαγένεια αποκτάται μέσω της συγγένειας εξ αίματος -δηλαδή μέσω jus sanguinis-, και όχι αυτόματα με τη γέννηση στην επικράτεια του κράτους – δηλαδή μέσω jus solis. Με αυτό το σύστημα, τα περισσότερα παιδιά λαμβάνουν την ιθαγένειά τους αυτόματα κατά τη γέννηση μέσω των γονιών τους, ακόμα και αν δεν γεννιούνται στο κράτος της ιθαγένειας αυτών. Σε αυτή την περίπτωση αρκεί να εδραιωθεί η σχέση μεταξύ γονέα και παιδιού – κάτι που γίνεται μέσω της επίσημης καταγραφής της γέννησης. Ωστόσο, αυτή η πολύ απλή και στοιχειώδης διαδικασία, η οποία μπορεί να καθορίσει το μέλλον αυτών των παιδιών, πολλές φορές παραλείπεται ή παρακωλύεται μέσω των περίπλοκων γραφειοκρατικών απαιτήσεων. Χωρίς αυτή την επίσημη απόδειξη της ύπαρξης οικογενειακού δεσμού, τα παιδιά αυτά ενδέχεται να κινδυνεύουν να μείνουν χωρίς καμία ιθαγένεια (UNHCR, 2014). Το πρόβλημα επιδεινώνεται καθώς, κατά τη διάρκεια μαζικής φυγής και συγκρούσεων, πολλά πιστοποιητικά έγγραφα -που αποδεικνύουν την εκάστοτε συγγένεια είτε μεταξύ γονέα και παιδιού είτε μεταξύ συζύγων- χάνονται ή και καταστρέφονται.

Επιπλέον, ο κίνδυνος αύξησης της ανιθαγένειας στην Ευρώπη συνδέεται και με το γεγονός ότι στις μεταναστευτικές ροές περιλαμβάνονται ήδη ανιθαγενείς πληθυσμοί -κυρίως από τη Συρία, το Ιράκ (Sturkenboom and van Waas, 2016), αλλά και την Παλαιστίνη-, οι οποίοι θα μετακυλήσουν τα δεινά της ανιθαγένειας και στις επόμενες γενιές, με αποτέλεσμα την αύξηση των εν λόγω πληθυσμών.

Έναν ακόμα λόγο ανησυχίας αποτελεί η γέννηση παιδιών των οποίων ο ένας γονιός ή και οι δυο έχουν μεν ιθαγένεια, αλλά δεν μπορούν να τη μεταβιβάσουν. Αυτός ο κίνδυνος είναι ξεκάθαρος στην περίπτωση των παιδιών που γεννιούνται στην Ευρώπη από Σύριους γονείς. Ενώ στην Ευρώπη επιτρέπεται από τον νόμο στις γυναίκες να μεταφέρουν την ιθαγένειά τους στα παιδιά τους, σε πολλές χώρες οι γυναίκες δεν έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες αναφορικά με τη μεταφορά ιθαγένειας. Συγκεκριμένα, τέτοιου είδους νόμοι υπάρχουν σε 27 χώρες παγκοσμίως – όπως στο Ιράν, στο Ιράκ, στο Kuwait, στον Λίβανο και στη Συρία (UNHCR, 2015), οι οποίες και αποτελούν κύριες χώρες προέλευσης μεταναστευτικών ροών.

Βασικό παράδειγμα αποτελεί η Συρία, από την οποία προέρχεται το 50% όλων των προσφύγων στην Ευρώπη (Eurostat, 2017). Λόγω του νομικού συστήματος της Συρίας, τα παιδιά που γεννιούνται παίρνουν την ιθαγένεια από τον πατέρα. Εξαιτίας των συγκρούσεων στη Συρία πολλές οικογένειες έχουν απομείνει χωρίς πατέρα, είτε γιατί οι οικογένειες έχουν διαχωριστεί, είτε λόγω των υψηλών επιπέδων θνησιμότητας. Τα παιδιά, λοιπόν, αυτά αδυνατούν να αποκτήσουν ιθαγένεια από τον πατέρα τους και, εφόσον η ιθαγένεια δεν μεταφέρεται μέσω της μητέρας, βρίσκονται σε κίνδυνο να μην έχουν καμία ιθαγένεια (Sturkenboom and van Waas, 2016).

(UNHCR, 2016)

Ανακεφαλαιώνοντας, υπάρχουν τρεις κύριες περιστάσεις οπού η πιθανότητα παιδικής ανιθαγένειας είναι αυξημένη:

1. Όταν ο πατέρας είναι και αυτός ανιθαγενής.
2. Όταν ο πατέρας είναι απών ή άγνωστος.
3. Όταν δεν υπάρχουν τα απαραίτητα πιστοποιητικά για να αποδειχτεί η πατρότητα (Institute on Statelessness and Inclusion, 2017).

Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι 12 από τις 28 χώρες με τη μεγαλύτερη προέλευση μεταναστευτικών ροών είτε έχουν μεγάλους πληθυσμούς ανιθαγενών, είτε περιλαμβάνουν νόμους ιθαγένειας οι οποίοι περιορίζουν το δικαίωμα των γυναικών για μεταφορά της (Institute on Statelessness and Inclusion, 2017). Ο κίνδυνος της ανιθαγένειας, λοιπόν, για τα παιδιά προσφύγων και μεταναστών τα οποία γεννιούνται στην Ευρώπη, ή γεννιούνται κατά τη διάρκεια του ταξιδιού για να φτάσουν στην Ευρώπη, φαντάζει πιο ρεαλιστικός.

Πόσο πιθανό είναι αυτό το σενάριο

Σε γενικές γραμμές, γίνεται φανερό από τα παραπάνω ότι δεν μπορεί κανείς να αναφερθεί σε ολόκληρες γενιές ανιθαγενών προσφύγων και μεταναστών, αλλά μόνο στον κίνδυνο της ανιθαγένειας που μπορεί να πλήξει μια σχετικά μικρή ομάδα πληθυσμού παιδιών που θα γεννηθούν στην Ευρώπη κάτω από τις προαναφερθείσες συνθήκες. Επομένως, είναι σημαντικό να αναλυθούν τα κατάλληλα μέτρα που θα μπορούσαν να τεθούν σε ισχύ για την αποφυγή ενός τέτοιου ενδεχόμενου.

Υπάρχει μια εμφανής διασύνδεση του φαινομένου της ανιθαγένειας με την προσφυγική κρίση, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ερωτήματα όχι μόνο για τις ανθρωπιστικές οργανώσεις, αλλά και για τα κράτη που καλούνται να βρουν απαντήσεις σχετικά με τις επιπτώσεις της ανιθαγένειας στις ευπαθείς ομάδες, και σχετικά με την αλληλεπίδρασή της στις πολιτικές ασύλου και μετανάστευσης. Η ανιθαγένεια, λοιπόν, έρχεται ξανά στο προσκήνιο, απαιτώντας νομική θέσπιση, και προκαλώντας πολιτική συζήτηση.

Ζήτημα πολιτικής θέλησης

Όπως έχει αναλυθεί σε προηγούμενο άρθρο, η αντιμετώπιση της ανιθαγένειας είναι ζήτημα πολιτικής θέλησης, καθώς απαιτεί συνήθως μικρές μεταρρυθμίσεις σε υφιστάμενους νόμους, και όχι πολυδάπανα μέτρα. Σύμφωνα με το European Network on Statelessness, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι νόμοι που αφορούν την ανιθαγένεια δεν είναι επαρκείς για να προστατεύσουν τα παιδιά που γεννιούνται στην επικράτειά τους. Συγκεκριμένα, πάνω από τα μισά ευρωπαϊκά κράτη δεν πληρούν απόλυτα τις προϋποθέσεις ώστε να εξασφαλίζουν υπηκοότητα σε παιδιά που ειδάλλως θα κατέληγαν ανιθαγενή (European network on Statelessness, 2015).

Παρόλο που τα κράτη είναι ελεύθερα να καθορίζουν τους όρους πρόσβασης στην ιθαγένεια με βάση τα δικά τους κυρίαρχα συμφέροντα, το διεθνές δίκαιο περιορίζει αυτή την ελευθερία, προσθέτοντας ασφαλιστικές δικλείδες για την προστασία των πληθυσμών. Στην περίπτωση της ανιθαγένειας υπάρχουν δυο βασικά νομικά κείμενα που ρυθμίζουν αυτά τα ζητήματα στην Ευρώπη: η Σύμβαση του 1961 για τη Μείωση της Ανιθαγένειας, και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 1997 για την Ιθαγένεια. Η προσχώρηση σε αυτά τα νομικά έγγραφα θεωρείται πολύ σημαντική για τη μείωση και την εξάλειψη της ανιθαγένειας σε διεθνές επίπεδο (UNHCR, 2014b). Αξιοσημείωτο για την Ελλάδα είναι ότι δεν έχει επικυρώσει καμία από τις δύο παραπάνω Συμβάσεις.

Σύμφωνα με στοιχεία του European Network on Statelessness, συνολικά 31 ευρωπαϊκά κράτη έχουν προσχωρήσει σε μια ή και στις δύο Συμβάσεις – τη Σύμβαση του 1961 για τη Μείωση της Ανιθαγένειας (1961 Convention), και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 1997 για την Ιθαγένεια (ECN). Όπως δείχνει το γράφημα Map 1, η Σύμβαση του 1961 για τη Μείωση της Ανιθαγένειας έχει 29 μέλη, και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 1997 για την Ιθαγένεια έχει 20 (European Network on Statelessness, 2015).

Παράλληλα, συγκεκριμένα για τη μείωση της παιδικής ανιθαγένειας, ουσιώδους σημασίας θεωρείται η αναλυτική και πλήρης καταγραφή όλων των απαραίτητων πληροφοριών των προσφύγων και των μεταναστών από τις αρμόδιες αρχές, καθώς και η παροχή πιστοποιητικών γέννησης. Οι αρμόδιες αρχές -όπως οι υπηρεσίες μετανάστευσης και ασύλου, αλλά και η αστυνομία, η ακτοφυλακή και η Frontex- πρέπει να είναι ενήμερες για την πιθανότητα αντιμετώπισης ατόμων χωρίς ιθαγένεια, αλλά και να είναι σε θέση να καταγράψουν την κατάσταση και να πάρουν τα απαραίτητα μέτρα.

Ένα ακόμα σημαντικό κομμάτι είναι η ενσωμάτωση των κατάλληλων ασφαλιστικών δικλείδων στα νομικά πλαίσια των ευρωπαϊκών χωρών, οι οποίες θα εξασφαλίσουν την ιθαγένεια σε παιδιά που γεννιούνται χωρίς καμία δυνατότητα πρόσβασης σε αυτή. Αυτό ακριβώς, άλλωστε, καθιερώνεται και μέσα από τις δύο Συμβάσεις -τη Σύμβαση του 1961 για τη Μείωση της Ανιθαγένειας, και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 1997 για την Ιθαγένεια- ως υποχρέωση για όσα κράτη της Ευρώπης έχουν επικυρώσει μια από αυτές.

Βεβαία, δύο είναι τα ζητήματα που δυσχεραίνουν την εφαρμογή των περισσότερων πολιτικών προστασίας στοιχειωδών δικαιωμάτων. Αρχικά, όπως έχει αναφερθεί, σε παραπάνω από τα μισά ευρωπαϊκά κράτη, το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο δεν εναρμονίζεται πλήρως με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τις διεθνείς συμβάσεις. Και δεύτερον, ακόμα και όταν το νομικό πλαίσιο περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες προστατευτικές διατάξεις, στην πράξη αυτές δεν εφαρμόζονται. Στην περίπτωση των μεταναστευτικών ροών, αυτό συμβαίνει κυρίως γιατί δεν είναι εμφανές ότι υπάρχει ο κίνδυνος της ανιθαγένειας. Η ανεπαρκής γνώση ή η περιορισμένη ικανότητα εντοπισμού των ευπαθών ομάδων που χρήζουν άμεσης προστασίας από την ανιθαγένεια είναι ένας παράγοντας που παρακωλύει την αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει σαφώς και το γεγονός ότι, στο πλαίσιο της πρόσφατης προσφυγικής κρίσης, ο κίνδυνος αύξησης της ανιθαγένειας δεν έχει αναλυθεί και συνυπολογιστεί όσο άλλοι παράγοντες. Όταν τα κράτη αντιμετωπίζουν τέτοιου μεγέθους μεταναστευτικές ροές, συνήθως οι πολιτικές συζητήσεις και οι προσπάθειες επικεντρώνονται είτε στην άμεση προστασία και ενσωμάτωση του πληθυσμού, είτε στην προσαρμογή των εκάστοτε πολιτικών ασύλου και μετανάστευσης.

Έρευνα του European Network on Statelessness έδειξε ότι τουλάχιστον 20 χώρες στην Ευρώπη έχουν ανεπαρκείς προστατευτικές διατάξεις όσον αφορά στην προστασία από την ανιθαγένεια (European Network on Statelessness, 2015).

Μολονότι ο κίνδυνος της ανιθαγένειας αποτελεί ένα από τα χιλιάδες ζητήματα προστασίας που σχετίζονται με τις μεταναστευτικές ροές, πρόκειται για ένα θέμα το οποίο πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά τον σχηματισμό της σχετικής πολίτικης στην Ευρώπη.

 Πηγές:

1. European Network on Statelessness. (2015). No Child Should be Stateless. https://www.statelessness.eu/sites/www.statelessness.eu/files/ENS_NoChildStateless_final.pdf
2. Eurostat. (2017). Countries of origin of (non-EU) asylum seekers in the EU-28 Member States, 2015 and 2016. http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Countries_of_origin_of_(non-EU)_asylum_seekers_in_the_EU-28_Member_States,_2015_and_2016_(thousands_of_first_time_applicants)_YB17.png
3. Institute on Statelessness and Inclusion. (2017). The World’s Stateless children. http://children.worldsstateless.org/assets/files/worlds-stateless-full-report.pdf
4. Sturkenboom, I. and van Waas, L. (2016). How Real Is the Risk of a ‘Stateless Generation’ in Europe?: Reflections on How to Fulfil the Right to a Nationality for Children Born to Refugee and Migrant Parents in the European Union. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2877368
5. The guardian. (2015). Refugee crisis creates ‘stateless generation’ of children in limbo. https://www.theguardian.com/world/2015/dec/27/refugee-crisis-creating-stateless-generation-children-experts-warn
6. UNHCR (2014). Born in exile, Syrian children face threat of statelessness. http://www.unhcr.org/54589fb16.html
7. UNHCR. (2014). Ending Statelessness Within 10 years. A special report. http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendocPDFViewer.html?docid=546217229&query=Special%20Report:%20Ending%20Statelessness%20Within%2010%20Years
8. UNHCR. (2014). Global Action Plan to End Statelessness. http://www.refworld.org/docid/545b47d64.html
9. UNHCR. (2015). Background Note on Gender Equality, Nationality Laws and Statelessness 2016. http://www.refworld.org/docid/56de83ca4.html
10. UNHCR. (2016). Global Trends. http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/576408cd7/unhcr-global-trends-2015.html
11. UNHCR Operational Portal. (2018). Mediterranean Situation. https://data2.unhcr.org/en/situations/mediterranean/location/5179
12. Πιλάτου, I. (2017). Statelessness: Μία Διεθνής Αόρατη Απειλή https://powerpolitics.eu/statelessness-μία-διεθνής-αόρατη-απειλή