Εισαγωγή

Στη σημερινή εποχή αστάθειας και ανασφάλειας, όλο και πιο συχνά έρχεται στο προσκήνιο το φαινόμενο των failed states -ή αποτυχημένων κρατών-, για να περιγράψει τις ρίζες των τριγμών που αντιμετωπίζει το σύγχρονο βεστφαλικό κράτος. Ο όρος “failed state” δεν είναι πρόσφατος. Ήρθε στο προσκήνιο στις αρχές της δεκαετίας του ’90, και έγινε ευρύτερα γνωστός μετά την 11^η Σεπτεμβρίου του 2001, λόγω του χτυπήματος στο κέντρο εμπορίου των ΗΠΑ, οπότε και μπήκε στο επίκεντρο της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής μαζί με άλλες έννοιες, όπως το peacebuilding και το peacekeeping. Η αποτυχία των κρατών έχει τις ρίζες της στην αποικιοκρατία, η οποία “παρέδωσε” την εξουσία σε κοινωνίες που δεν ήταν αρκετά ανεπτυγμένες, ώστε να λειτουργήσουν μόνες τους στα πλαίσια του έθνους-κράτους, καθώς και σε μη ομοιογενής πληθυσμούς – κάτι που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι τα σύνορα των μεταποικιακών κρατών είναι αντανάκλαση των παλαιών αποικιακών κατακτήσεων.

Τι είναι τα Failed States

Αρχικά, για να ορίσουμε τα “αποτυχημένα κράτη”, πρέπει να ορίσουμε το κράτος. Υπάρχουν δύο κυρίαρχες απόψεις περί κράτους: το κράτος ως φορέας επιβολής της έννομης βίας (Weber) και φορολογίας, και το κράτος ως πάροχος υπηρεσιών στους πολίτες. Έτσι, αν και ο ορισμός του αποτυχημένου κράτους είναι αρκετά επισφαλής, περιλαμβάνει “την αδυναμία της κεντρικής κυβέρνησης να επιβληθεί σε όλη την επικράτεια. Όχι μόνο δεν παρέχει βασικές υπηρεσίες, όπως υγεία και παιδεία, αλλά δεν μπορεί να επιβάλει την τάξη και την ασφάλεια. Αντίθετα, οι βασικοί δρώντες, που εμφανίζονται ως επαναστάτες, τοπάρχες ή πολέμαρχοι (warlords), εφαρμόζουν δικούς τους κανόνες σε μέρη της επικράτειας” (Colin Flint, 2007). Η κεντρική κυβέρνηση αδυνατεί τόσο να κυριαρχήσει στο μονοπώλιο της έννομης βίας, αλλά και να προσφέρει ζωτικές υπηρεσίες στους πολίτες της. Η Σομαλία, το Κονγκό, το Σουδάν, η Υεμένη, η Συρία και η Λιβύη αποτελούν μερικές μόνο περιπτώσεις τέτοιων κρατών.

Η κατάρρευση των κρατικών δομών είναι πολύπλευρη, και επηρεάζει όλους τους τομείς του κράτους. Αρχικά, στο πεδίο της πολιτικής εξουσίας, οι ηγέτες τέτοιων κρατών υποδαυλίζουν τους θεσμούς και το κράτος, περιορίζουν την ελευθερία της δικαστικής εξουσίας, διαλύουν την κοινωνία των πολιτών, και θέτουν ελέγχους στο στρατό και στην αστυνομία. Κάποιες φορές, προστατεύουν και διευκολύνουν κάποια εθνοτική ομάδα, με αποτέλεσμα οι υπόλοιπες να αισθάνονται αποκλεισμένες από τον κρατικό μηχανισμό. Οι άρχοντες αυτών των κρατών, δηλαδή, καταλήγουν να γίνονται προστάτες μιας συγκεκριμένης ομάδας, χάνοντας έτσι τη νομιμοποίησή τους στον υπόλοιπο πληθυσμό.

Από οικονομική σκοπιά, το κοινωνικό κράτος περιορίζεται σε μια μικρή ομάδα ατόμων (ελίτ) που ευνοείται από την πολιτική ηγεσία, η διαφθορά διογκώνεται, και έμμεσα ιδιωτικοποιούνται οι εθνικές υπηρεσίες της χώρας. Το εθνικό προϊόν χάνεται χρόνο με το χρόνο, ενώ ταυτόχρονα ο πληθωρισμός διογκώνεται -λόγω της συνεχούς υποτίμησης του εθνικού νομίσματος-, και η αγορά γεμίζει ξένο συνάλλαγμα. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει μια τεράστια υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, και ξεσπούν άγριες συγκρούσεις μεταξύ ομάδων που έχουν αποκλειστεί, οι οποίες μπορεί να κλιμακωθούν σε εμφύλιες συρράξεις. Δημιουργούνται συμμορίες που αμφισβητούν την κρατική νομιμοποίηση, ενώ αυξάνεται η εγκληματικότητα, η βία και το παράνομο εμπόριο όπλων, ναρκωτικών και ανθρώπων.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι απλοί πολίτες αισθάνονται εχθροί μέσα στην ίδια τους τη χώρα, οι κακοπληρωμένοι δημόσιοι υπάλληλοι -καθώς και τα σώματα ασφαλείας- προστατεύουν τα δικά τους συμφέροντα, και συχνά αυτομολούν σε “απελευθερωτικές” ομάδες, με αποτέλεσμα η ασφάλεια να τίθεται σε κίνδυνο. Ακόμη, οι οικονομικές ανισότητες γίνονται όλο και πιο εμφανείς, με τον περισσότερο πληθυσμό να ζει στο όριο της φτώχειας ή κάτω από αυτό, και η οικονομική -και, ιδιαίτερα, η πολιτική- ελίτ να ξοδεύει τον κρατικό προϋπολογισμό για την εξυπηρέτηση των δικών της αναγκών, προβάλλοντας, μάλιστα, την εικόνα του αρχηγού του κράτους σε πολλά σημεία της χώρας, ακόμα και στα νομίσματα, για να δείξουν την ισχυρή -αλλά κίβδηλη- κυριαρχία της.

Παραδείγματα “Αποτυχημένων Κρατών”

Αν και τα αποτυχημένα κράτη παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους, δεν παρουσιάζουν όλα τον ίδιο βαθμό κατάρρευσης. Επομένως, αντί να βάλουμε όλα τα κράτη σε μια κατηγορία, είναι σκόπιμο να τα ξεχωρίσουμε, ανάλογα με τη νομιμοποίηση του καθεστώτος, τη λειτουργία των θεσμών και την παροχή υπηρεσιών. Έτσι, κατανοούμε καλύτερα την κατάσταση του εκάστοτε κράτους, καθώς και η διεθνής κοινότητα μπορεί να πάρει αποφάσεις για τη διάσωσή του, που θα είναι κατάλληλες για το πρόβλημα που αντιμετωπίζει.

Αρχικά, ξεκινώντας από την ακραία περίπτωση, υπάρχουν τα άναρχα κράτη. Σε αυτά δεν υπάρχει κεντρική κυβέρνηση με δυνατότητα επιβολής εξουσίας αλλά, αντίθετα, οπλισμένες ομάδες υπό τον έλεγχο τοπικών πολεμαρχών (warlords) που μάχονται για την απελευθέρωση μια περιοχής ή μιας γειτονιάς. Παραδείγματα αυτής της ακραίας περίπτωσης αποτελούν η Σομαλία (με την αυτόνομη περιοχή της Σομαλιλάνδης), η Λιβερία και η Υεμένη.

Στη συνέχεια, μια παρόμοια περίπτωση είναι το κράτος-φάντασμα. Σε αυτό υπάρχει μια ιδέα κεντρικής κυβέρνησης, η οποία ασκεί εξουσία σε συγκεκριμένα κομμάτια της επικράτειας, αλλά είναι ανύπαρκτη στα υπόλοιπα. Η ασφάλεια, για παράδειγμα, στη Δημοκρατία του Κονγκό (DRC) την δεκαετία του ’90 υπήρχε μόνο για να εξασφαλίζει την ακεραιότητα του προέδρου Mabutu, καθώς και για να προλάβει τυχόν εξεγέρσεις εναντίον του. Χαρακτηριστικό της κατάστασης ήταν πως συχνά ο ίδιος ο στρατός λεηλατούσε περιουσίες πολιτών για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του. Σήμερα, τα παραδείγματα της Συρίας και του Ιράκ είναι ενδεικτικά της έλλειψης κρατικής ύπαρξης σε περιοχές που ελέγχει το Ισλαμικό Χαλιφάτο. Μια τρίτη περίπτωση αποτελούν τα αναιμικά κράτη. Αυτά παρέχουν κάποιες υποτυπώδεις κρατικές υπηρεσίες, αλλά αντιμετωπίζουν πρόβλημα εκσυγχρονισμού. Καθώς ο πληθυσμός αυξάνεται, οι ανάγκες του δεν ικανοποιούνται, λόγω των αρχαϊκών δομών και των προνεωτερικών καθεστώτων του. Η Αϊτή και τα δύο Σουδάν (Sudan – South Sudan) αποτελούν ιδανικά παραδείγματα κρατών που αδυνατούν να αντιμετωπίσουν της ανάγκες του εξαθλιωμένου πληθυσμού τους.

Επίσης, υπάρχει το κατακτημένο κράτος, στο οποίο υπάρχει ισχυρή κεντρική κυβέρνηση που, όμως, “κατακτιέται” από μια ελίτ της κοινωνίας που φοβάται πως θα απολέσει τα συμφέροντά της, και ριζοσπαστικοποιείται. Εδώ, η Ρουάντα υπήρξε το κατάλληλο παράδειγμα. Στη χώρα, αν και υπήρχε ισχυρή κυβέρνηση, δεν εξυπηρετούσε ολόκληρο το λαό, αλλά ένα μέρος του που η ελίτ αποφάσισε να υποστηρίξει. Έτσι, όταν δόθηκε η εντολή για τη γενοκτονία του 1994, ο στρατός και οι παραστρατιωτικές ομάδες στηρίχθηκαν σε πληροφορίες κατοίκων της φυλής Hutu, για να εξουδετερώσουν τους αντιπάλους Tuchi. Ο θάνατος ενός εκατομμυρίου ανθρώπων σε μικρό χρονικό διάστημα δεν θα μπορούσε να έχει οργανωθεί, παρά μόνο σε επίπεδο κράτους.

Τελευταία περίπτωση αποτελεί το αποκλεισμένο κράτος, του οποίου η κατάρρευση επήλθε πριν την πλήρη δημιουργία του. Η Βοσνία αποτέλεσε τέτοιο κράτος, καταρρέοντας από την απότομη αλλαγή από ομόσπονδο κρατίδιο σε ανεξάρτητο κράτος.

Failed States και Διεθνής Ασφάλεια

Είναι προφανές πως σε μία παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, όπως η δική μας, κάθε αλλαγή σε ένα μέρος του κόσμου μπορεί να επηρεάσει ένα ή πολλά μέρη μακριά από αυτό. Έτσι, και τα κράτη σε κατάρρευση επηρεάζουν σημαντικά όχι μόνο γειτονικά κράτη, αλλά και τη διεθνή πολιτική, με επιπτώσεις σε πολλές δραστηριότητες του σύγχρονου κόσμου.

Πιο ειδικά, τα failed states απειλούν την παγκόσμια ειρήνη, όντας παράδεισοι τρομοκρατικών οργανώσεων. Οι οργανώσεις αυτές εκμεταλλεύονται τους αδύναμους θεσμούς και τα ανύπαρκτα σύνορα, και κάνουν εμπόριο όπλων, ναρκωτικών, ακόμα και ανθρώπων, για τη χρηματοδότηση των στόχων τους. Επομένως, τα αποτυχημένα κράτη γίνονται εστίες ανασφάλειας, βλάπτοντας όχι μόνο την ίδια τους την ύπαρξη, αλλά και των γειτόνων τους. Η Συρία αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα των καιρών μας, όπου το ISIS επωφελείται από τα αδύναμα σύνορα Συρίας-Ιράκ, και κάνει παράνομο εμπόριο πετρελαίου και ανθρώπων για την χρηματοδότηση της οργάνωσης – η οποία έχει αποσταθεροποιήσει ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Επιπλέον, η Σομαλία, η Λιβύη και η Υεμένη έχουν θύλακες τρομοκρατικών οργανώσεων που συνδέονται με την al- Qaeda.

Ο δεύτερος κίνδυνος που ελλοχεύει στα αδύναμα αυτά κράτη είναι ότι σε αυτά λαμβάνουν χώρα πολλές εμφύλιες διαμάχες, αλλά και τοπικές συγκρούσεις που γιγαντώνονται και επεκτείνονται και σε γειτονικά κράτη, απειλώντας την ίδια τους την επιβίωση. Εκτός από τις χιλιάδες ανθρώπων που χάνουν τις ζωές τους σε αυτές τις συγκρούσεις, δημιουργούνται τεράστιες προσφυγικές ροές προς άλλες χώρες, δημιουργώντας πολλά προβλήματα στη διεθνή κοινότητα. Οι πληθυσμιακές ισορροπίες αλλάζουν στις χώρες-υποδοχείς (κυρίως στη Μ. Ανατολή και την Ευρώπη), δημιουργώντας ζητήματα αφομοίωσης των προσφύγων. Δισεκατομμύρια πρέπει να δαπανηθούν για την στέγαση και την περίθαλψή τους, καθώς και για την αποκατάσταση-διατήρηση της ειρήνης. Τεράστια ποσά χάνονται από επενδύσεις, αλλά και από το διεθνές εμπόριο. Τέλος, σε αυτές τις συρράξεις βλέπουμε πληθώρα παραβιάσεων θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου -όπως βασανιστήρια, βιασμούς, ακόμα και γενοκτονίες-, τόσο σε μαχόμενο όσο και σε άμαχο πληθυσμό, που κάνουν επιτακτική την επέμβαση της διεθνούς κοινότητας για την αποτροπή τους. Από τον εμφύλιο στη Ρουάντα το 1994 που επεκτάθηκε στην Ουγκάντα, το Ν. Σουδάν και το Μπουρούντι, μέχρι την εμφύλια διαμάχη στη Λιβερία που ενέπλεξε τη Σιέρα Λεόνε και τη Γουινέα, αποδεικνύεται πως τα αποτυχημένα κράτη δεν αποτελούν μόνο εσωτερικό πρόβλημα. Στη Μέση Ανατολή, για παράδειγμα, ο εμφύλιος στη Συρία έχει επηρεάσει όχι μόνο τις γείτονες χώρες (Ιράκ, Τουρκία, Λίβανο), αλλά και την Ευρώπη, με τις προσφυγικές ροές και την τρομοκρατία του ISIS.

Καταληκτικά, τα failed states αποτελούν απειλή τόσο για την παγκόσμια υγεία, όσο και για το περιβάλλον. Λόγω των ισχνών θεσμών των κρατών, όσον αφορά την υγειονομική περίθαλψη αυτών και των συνόρων τους, οι επιδημίες μπορούν να ξεσπάσουν και να επεκταθούν και σε γειτονικές χώρες. Το 2008, επί παραδείγματι, η χολέρα κατέστρεψε μέρη της Ζιμπάμπουε, αναδεικνύοντας την τεράστια έλλειψη περίθαλψης στη χώρα. Επιπλέον, η ασθένεια επεκτάθηκε και στη Ζάμπια. Δεν είναι τυχαίο που στα αδύναμα αφρικανικά κράτη καταγράφονται τα μεγαλύτερα ποσοστά της νόσου HIV -όπως στην Μποτσουάνα, την Ζιμπάμπουε και τη Νότιο Αφρική-, με ποσοστά άνω του 15% του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, όσον αφορά το περιβάλλον, η διαμάχη στο Σουδάν αποτελεί ιδανικό παράδειγμα, αφού έχει αναφερθεί ως η πρώτη διαμάχη για το περιβάλλον. Η κυβέρνηση της χώρας αγνοεί τελείως την ελάττωση των πηγών του Darfur, καθώς και τη μείωση των καλλιεργήσιμων και κατοικήσιμων εδαφών, λόγω της εξάπλωσης της ερήμου της Σαχάρας, με αποτέλεσμα να ξεσπούν συγκρούσεις κυβέρνησης-τοπικών πολεμάρχων, οι οποίες επεκτείνονται και στο Ν. Σουδάν.

Απο το χάος στην τάξη

Μεγάλη συζήτηση λαμβάνει χώρα στους διεθνείς οργανισμούς για το θέμα οικοδόμησης του έθνους-κράτους (nation building) και της ειρήνης (peacekeeping), για να προληφθούν οι δυσάρεστες συνέπειες των failed states στη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Αν και οι προτάσεις για την ανοικοδόμησή τους είναι πολλές, η διεθνής κοινότητα πρέπει να απαντήσει σε καίρια ερωτήματα: Μπορεί να εφαρμοστεί μια λύση για όλα τα είδη αποτυχημένων κρατών; Μπορεί να εφαρμοστεί η δημοκρατία και οι θεσμοί της σε προ- νεωτερικά κράτη; Και, τέλος, υπάρχει θέληση από τη διεθνή κοινότητα να δαπανήσει έμψυχο και άψυχο δυναμικό, τεράστια χρηματικά ποσά, καθώς και να παραβλέψει την κυριαρχία (έστω και τυπική) των κρατών αυτών για να τα διασώσει; Μπορεί να γίνει χρήση του άρθρου 7 των Ηνωμένων Εθνών περί “ανθρωπιστικής επέμβασης” σε κάθε περίπτωση αποτυχημένου κράτους; Η ανασύσταση αυτών των κρατών απαιτεί τόσο εξειδίκευση, όσο και βούληση από τα ισχυρά κράτη για δράση.

Το πρώτο και πιο σημαντικό που πρέπει να γίνει είναι η σωστή πληροφόρηση για το είδος και το στάδιο κατάρρευσης του κράτους, καθώς και για τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Η λύση που θα δοθεί σε ένα εντελώς άναρχο κράτος όπως η Σομαλία είναι διαφορετική από αυτή της Κολομβίας. Το επόμενο βήμα είναι η επιβολή μιας διαρκούς ειρήνης, με ταυτόχρονη ανασύσταση των θεσμών του κράτους. Είναι απαραίτητος τόσο ο αφοπλισμός των εμπόλεμων, όσο και η προσπάθεια ανοικοδόμησης και ένταξής τους στο κράτος δικαίου. Επίσης, η διαδικασία πρέπει να είναι διαρκής, για να μπορέσουν οι πολίτες να εμπιστευθούν και πάλι τους θεσμούς. Τέλος, κρίνεται αναγκαία η έγκριση δανείων και μεγάλων επενδύσεων στις χώρες, ώστε να βελτιωθεί το βιοτικό επίπεδο, και να υπάρξει μακροπρόθεσμη ανάπτυξη και επανένταξή τους στο διεθνές σύστημα.

Συμπεράσματα

Ta failed states απασχολούσαν -και συνεχίζουν να απασχολούν- σημαντικά τα παγκόσμια fora. Από τη Συρία μέχρι το Αφγανιστάν, και από το Κονγκό μέχρι την Ζιμπάμπουε, τα προβλήματα που γεννώνται είναι πολλαπλά και δυσεπίλυτα, και επηρεάζουν εκατομμύρια ανθρώπων, όχι μόνο μέσα, αλλά και έξω από τα κράτη. Γι’ αυτό κρίνεται απαραίτητη η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας για την πρόληψη αλλά, κυρίως, την αναγέννηση του αποτυχημένου κράτους, πάντα με σεβασμό στο διεθνές δίκαιο.

Εν κατακλείδι, η διεθνής κοινότητα οφείλει να απαντήσει σε ζωτικά ερωτήματα: Πρέπει να γίνει πλήρης κατάρρευση ενός κράτους (Σομαλία, Λιβύη), ακόμα και γενοκτονία (Ρουάντα), και να χαθούν χιλιάδες ζωές (Αφγανιστάν, Συρία), για να πάρει πρωτοβουλία επέμβασης; Επίσης, υπάρχει βούληση από μέρους της να ανασυγκροτήσει αυτά τα κράτη, ξοδεύοντας πόρους και ανθρώπινο δυναμικό σε μια τόσο ριψοκίνδυνη προσπάθεια; Διεθνείς οργανισμοί, όπως ο ΟΗΕ, οφείλουν να αναπροσδιορίσουν τους στόχους τους, και να λάβουν πρωτοβουλίες για την πρόληψη-αναγέννηση των failed states. Ο κόσμος έχει πολλά να κερδίσει, τόσο οικονομικά, όσο και ηθικά. Η οικοδόμησή τους δεν θα είναι εύκολη υπόθεση – θα χρειαστεί χρόνος, πόροι και, φυσικά, θα υπάρξουν αντιστάσεις. Παρ’όλα αυτά, μόνο με μια συλλογική προσπάθεια ο κόσμος μας θα εξαλείψει τόσο την αστάθεια, αλλά και την τρομοκρατία, δημιουργώντας δικλείδες ασφαλείας για μια διαρκή παγκόσμια ειρήνη.

Πηγές:

1. Crocker, C. (2003). Engaging Failing States. [online] Foreign Affairs. Available at: https://www.foreignaffairs.com/articles/2003-09-01/engaging-failing-states [Accessed 2 Jul. 2017].
2. Rotberg, R. (2002). Failed States in a World of Terror. [online] Foreign Affairs. Available at: https://www.foreignaffairs.com/articles/2002-07-01/failed-states-world-terror [Accessed 2 Jul. 2017].
3. Heywood, A., Phragkonikolopoulos, C. and Proedrou, P. (2013). Διεθνείς σχέσεις και πολιτική στην παγκόσμια εποχή. [Αθήνα]: Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ.
4. Campbell, D. (2007). Introduction to geopolitics by Colin Flint. Area, 39(4), pp.551-552.