Με το πέρας της συνδιάσκεψης των G20 στο Αμβούργο, επιβεβαιώθηκε μια πραγματικότητα την οποία πολλοί δυτικοί αναλυτές των διεθνών εξελίξεων αρνούνταν να αποδεχτούν, εθελοτυφλώντας ίσως σε ένα βαθμό: ο εν εξελίξει συρρικνωμένος παγκόσμιος ρόλος των Η.Π.Α.

Παρότι ο ίδιος ο Trump, αμέσως μετά την επιστροφή του στον Λευκό Οίκο, φρόντισε να χαρακτηρίσει το ταξίδι του στη Γερμανία ως “μια σπουδαία επιτυχία για τις Η.Π.Α.“, στην πραγματικότητα οι Ηνωμένες Πολιτείες εμφανίστηκαν πιο απομονωμένες από ποτέ, σε ένα πολιτικό forum στο οποίο ανέκαθεν πρωτοστατούσαν.

Σημεία τριβής: κλιματική αλλαγή και διεθνές εμπόριο

Πολλά έχουν κατά καιρούς ειπωθεί για τον άτυπο αυτό θεσμό των G20. Το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό την ατζέντα καθορίζουν οι Υπουργοί Οικονομικών και οι Κεντρικοί Τραπεζίτες των συμμετεχόντων κρατών, η συνεπαγόμενη έλλειψη διαφάνειας, αλλά και ο περιορισμένος και μη αντιπροσωπευτικός αριθμός κρατών-μελών είναι οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους εκατοντάδες διαδήλωσαν ειρηνικά έξω από το Messehallen Convention Center. (Kettley, 2017)

Ωστόσο, αυτά τα διόλου αμελητέα μελανά σημεία σε καμία περίπτωση δεν αναιρούν τη σημασία του εν λόγω θεσμού, δεδομένου ότι πρόκειται για το σημαντικότερο ίσως πολιτικό forum για την αντιμετώπιση παγκόσμιων οικονομικών ζητημάτων, με το μέλλον του διεθνούς εμπορίου και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής -ένα πρόβλημα που, σε μεγάλο βαθμό, αποτελεί συνέπεια και των αποτυχιών της αγοράς- να βρίσκονται στο επίκεντρο της φετινής ατζέντας.

Στα συγκεκριμένα ζητήματα το χάσμα μεταξύ των Η.Π.Α. και των υπολοίπων 19 κρατών φάνηκε να διευρύνεται, αντί να γεφυρώνεται. Οι υπόλοιποι ηγέτες σχεδόν αγνόησαν την αμερικανική απόσυρση από τη Συμφωνία του Παρισιού, προχωρώντας στην έκδοση ενός Communique που χαρακτήριζε την εν λόγω Συμφωνία ως μη αναστρέψιμη – κάτι που αποτελεί μια πρώτη σοβαρή ένδειξη της αμερικανικής απομόνωσης. (Wingrove, Viscusi and Delfs, 2017)

Μία “αυτοκρατορία” υπό απόσυρση και ο “ακέφαλος” κόσμος

Οι Η.Π.Α. όχι μόνο πρωτοστάτησαν στη δημιουργία αυτού του forum στα τέλη της δεκαετίας του 1990, άλλα -όπως είναι λογικό- αποτέλεσαν στη συνέχεια και αναπόσπαστο μέρος αυτού, ηγούμενες των ετήσιων διασκέψεων, και επωμιζόμενες τον παγκόσμιο ρόλο που τους αναλογούσε βάσει τόσο ήπιας, όσο και σκληρής ισχύος.

Η μεταπολεμική φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη δημιουργήθηκε και συντηρήθηκε με βάση θεσμούς και αξίες διαμορφωμένες καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των Η.Π.Α. Για επτά δεκαετίες η χώρα επωμίστηκε ηγετικό ρόλο, εγγυώμενη τη βιωσιμότητα αυτών των θεσμών και νορμών, οι οποίες συνέφεραν και την ίδια, “θωρακίζοντας” την πρωτοκαθεδρία της. Από δυτικούς μελετητές των διεθνών σχέσεων, όπως ο Robert Gilpin, αυτός ο ρόλος εξηγήθηκε μέσω της θεωρίας της “Ηγεμονικής Σταθερότητας”. Σύμφωνα με την εν λόγω θεωρία, ένα διεθνές σύστημα είναι πιο πιθανό να παραμείνει σταθερό αν ένα έθνος-κράτος επιτελεί ρόλο ηγεμόνα, αναλαμβάνοντας την άσκηση ηγεσίας. Η διεθνής συνεργασία διευκολύνεται από την άσκηση ηγεμονικής ισχύος, και αποκρυσταλλώνεται μέσω της ίδρυσης διεθνών καθεστώτων και θεσμών. Σύμφωνα με τον Robert Gilpin, ο στόχος του ηγεμόνα είναι να διατηρεί την τάξη, παρέχοντας παγκόσμια δημόσια αγαθά – δηλαδή αγαθά από τα οποία δεν μπορεί να αποκλειστεί κανένας πολίτης κράτους το οποίο συμμετέχει σε αυτή την τάξη. Οι σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες που εξασφάλισαν οι Ηνωμένες Πολιτείες μεταπολεμικά, μέσω του συστήματος Bretton Woods, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. (Gilpin, 1988)

Τί συμβαίνει, όμως, όταν ο ηγεμόνας αποφασίζει για διαφόρους λόγους να αποσυρθεί; Εν προκειμένω, η απόσυρση αυτή εξωθείται από έναν συνδυασμό παραγόντων: αντανάκλαση νέων συσχετισμών ισχύος, από κοινού με τον γενικότερο κορεσμό εντός της αμερικανικής κοινωνίας απέναντι σε νέες, διεθνείς εκστρατείες.

Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η Σύνοδος των G20 αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή ένδειξη για την κατεύθυνση προς ένα μεταβατικό στάδιο – έναν “ακέφαλο” κόσμο των G-Zero.

Σύμφωνα με τον Ian Bremmer, δημιουργείται ένας κόσμος των G-Zero, στον οποίο κανένα κράτος ή συνασπισμός κρατών δεν έχει το πολιτικό και οικονομικό κεφάλαιο ή -στην περίπτωση των σημερινών Η.Π.Α.- τη θέληση να διαμορφώσει και να κατευθύνει μια πραγματική διεθνή ατζέντα. Συνέπεια αυτού του κόσμου είναι οι αυξανόμενες συγκρούσεις επί μιας σειράς ζωτικών ζητημάτων που χρήζουν ρύθμισης και διεθνούς consensus. Πρόκειται για έναν κόσμο εγγενώς ασταθέστερο και συγκρουσιακό. (Bremmer and Roubini, 2011)

H αναδυόμενη Κίνα και το έλλειμμα παγκόσμιας ηγεσίας

Μόλις έξι μήνες νωρίτερα, στο Davos της Ελβετίας, η διεθνής κοινότητα βίωσε ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα του μεταψυχροπολεμικού κόσμου: τον επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας να υπερασπίζεται -με έναν μακροσκελή λόγο- την οικονομική παγκοσμιοποίηση και το ελεύθερο εμπόριο, την ίδια ώρα που ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. προειδοποιούσε για την ανάγκη λήψης μέτρων προστατευτισμού. (Bruce-Lockhart, 2017)

Προτού, όμως, γίνει αναφορά στην περίπτωση της Κίνας, τη μόνη άλλη δυνητική παγκόσμια δύναμη, πρέπει να γίνει μια διάκριση μεταξύ “Παγκόσμιας Δύναμης” και “Παγκόσμιας Ηγεσίας”. Η Παγκόσμια Δύναμη συνίσταται σε συγκεκριμένους απτούς συντελεστές ισχύος, όπως η στρατιωτική και η οικονομική. Επιπλέον, αποτελείται και από ορισμένα περισσότερα ήπια στοιχεία ισχύος – όπως, για παράδειγμα, η έρευνα και η καινοτομία, ο πολιτισμός, η γλώσσα και η παγκόσμια επίδρασή τους. Ο δεύτερος, όμως, όρος εμπεριέχει και μια ιδεολογική διάσταση. Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, αμφότερες Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ. πληρούσαν και αυτό το στοιχείο, καθώς ο γεωπολιτικός τους ανταγωνισμός ήταν εμποτισμένος και με μια σαφή ιδεολογική σύγκρουση, η οποία δρούσε συσπειρωτικά μεταξύ της κάθε πλευράς.

Δεν θα πρέπει, επομένως, να συγχέει κανείς την παγκόσμια δομή ισχύος (μονοπολισμός, διπολισμός, πολυ-πολισμός) με τον παγκόσμιο ηγετικό ρόλο. Η πρώτη μπορεί να χαρακτηριστεί πλέον και ως πολυπολική, με τη δημιουργία πολλών νέων κέντρων εξουσίας – ένας πολυπολισμός στον οποίο η σταδιακή υποχώρηση της Δύσης, σε συνδυασμό με την οικονομική μεγέθυνση των αναδυόμενων αγορών, αναπόφευκτα θα αναδιαμορφώσει τη μεταπολεμική φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη.

Η ανάληψη, όμως, ενός πραγματικά ηγετικού ρόλου, και η προσπάθεια συνδυασμού των δύο αυτών ιδιοτήτων -δηλαδή της Δύναμης και της Ηγεσίας-, μπορεί να δημιουργήσει αντιφάσεις, σύνθετα προβλήματα και δύσκολα διλήμματα. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν στρατηγικοί στόχοι συγκρούονται με τα ιδανικά που πρεσβεύει η εκάστοτε επίδοξη παγκόσμια ηγέτιδα δύναμη.

Είναι η Κίνα σε θέση να αναλάβει έναν τέτοιο ρόλο; Όχι. Όσο ακόμη βαδίζει προς την κορυφή, θα επικεντρώνεται στην οικονομική μεγέθυνσή της, έχοντας παράλληλα να αντιμετωπίσει σωρεία εσωτερικών προβλημάτων – όπως τα αποσχιστικά κινήματα, τη διαφθορά, ή μια αποσιωπημένη κοινωνία πολιτών που διψάει για δημοκρατία.

Επομένως, το status αυτό, εκτός από δικαιώματα, συνεπάγεται και συγκεκριμένες υποχρεώσεις, τις οποίες η Κυβέρνηση Trump δεν δείχνει διατεθειμένη να αναλάβει, σε μια Αμερική κουρασμένη από τον διεθνή ακτιβισμό, η οποία ανακαλύπτει εκ νέου τα αντανακλαστικά απομονωτισμού της – χαρακτηριστικά που, προπολεμικά, αποτυπώνονταν στην κοινωνία και στην πολιτική της εδώ και αιώνες.

Η Κίνα, παρότι αναθεωρητική δύναμη, δεν σκοπεύει τόσο να μεταβάλει το υφιστάμενο διεθνές σύστημα σε κάτι που θα προσομοιάζει περισσότερο στην ίδια, αλλά να κυριαρχήσει εντός του υπάρχοντος. Έχει ασπαστεί, εξάλλου, την παγκοσμιοποίηση επιλεκτικά (“a la cart”), ακριβώς επειδή είναι το πλέον ευνοημένο κράτος από αυτή. Άλλωστε, το ίδιο το κινεζικό μοντέλο αυταρχικού κρατικού καπιταλισμού δεν είναι εξαγώγιμο, για πολλούς και διάφορους λόγους. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τις Η.Π.Α. των περασμένων δεκαετιών, δεν αναμένεται -βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον- η Κίνα να προβεί σε μια ιεραποστολικού τύπου εκστρατεία διάδοσης αξιών και ιδεών, και παραμένει αμφίβολο το κατά πόσο θα δώσει προτεραιότητα στη δημιουργία θεσμών που θα δηλώνουν μια σαφή ιδεολογική προτίμηση, ή ένα συγκεκριμένο πρότυπο οργάνωσης.

Η Κίνα, στην οποία μέχρι και σήμερα επιδρά ο κομφουκιανισμός, δεν ασπάζεται την αμερικανική θεώρηση περί οικουμενικότητας αξιών, μια θεώρηση που ενυπάρχει στην αμερικανική κουλτούρα, και μεταφράζεται στις δύο αντίθετες όψεις του ίδιου νομίσματος: τον απομονωτισμό και τον διεθνή παρεμβατισμό.

Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο, η Κίνα έχει αποφύγει να παρέμβει στο εσωτερικό των κρατών με τα οποία συνάπτει δελεαστικές οικονομικές και εμπορικές συμφωνίες. Αντίθετα, αν κάτι επιδιώκει, αυτό είναι να εξαγοράζει τα κράτη αυτά σε καίρια διπλωματικά ζητήματα – όπως, για παράδειγμα, η στάση των χωρών του 3ου κόσμου απέναντι στην Taiwan.

Ωστόσο, σε περιστάσεις όπως αυτές του Davos, η Κίνα επιδίδεται περισσότερο σε δημόσια διπλωματία, συγκαλύπτοντας το δικό της ίδιον συμφέρον. Ακόμα και η καινοφανής μεταστροφή της Κίνας απέναντι στην κλιματική αλλαγή οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στο οικονομικό συμφέρον, καθώς αποσκοπεί στην έγκαιρη κατάκτηση καίριων τομέων της πράσινης ενέργειας -όπως η αιολική και η ηλιακή ενέργεια- που κερδίζει διαρκώς έδαφος. (Bulloch, 2017)

Τί συμβαίνει, όμως, με τα υπόλοιπα κέντρα ισχύος;

G-Zero: Η Γερμανία και ο ρόλος της Μerkel

Όσον αφορά στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία -παραδοσιακές δυνάμεις και μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε.-, η σχετική ισχύς τους ολοένα και μειώνεται παγκοσμίως, με την πρώτη ακόμη να προσπαθεί να ξεπεράσει το αδιέξοδο του Βrexit, και τη δεύτερη να δυσκολεύεται να επαναπροσδιορίσει την κάποτε πρωταγωνιστική θέση της σε μια Ε.Ε. όπου η Γερμανία ασκεί ασύμμετρη επιρροή.

Αναφορικά με τον ευρωπαϊκό οικονομικό κολοσσό ως σύνολο, μέχρι να λύσει τα επείγοντα, αλλά και τα υπαρξιακά ζητήματα που την ταλανίζουν, η Ε.Ε. θα παραμένει πολιτικός νάνος, περιοριζόμενη στην ήπια ισχύ.

Παράλληλα, η ισχυρή γεωστρατηγικά, μα ευάλωτη οικονομικά, Ρωσία οφείλει πρώτα να αντιμετωπίσει τις εσωτερικές της προκλήσεις, όπως την ανάγκη μεταρρύθμισης και διαφοροποίησης της εξαρτημένης από τους υδρογονάνθρακες οικονομίας της, καθώς και τον εκσυγχρονισμό της σαθρής κρατικής της μηχανής.

Από την τελευταία προεδρική επίσκεψη του Barack Obama στο Βερολίνο και μετά, λέγεται ότι ο απερχόμενος Αμερικανός Πρόεδρος παρέδωσε άτυπα στη Γερμανίδα Καγκελάριο τα “κλειδιά της παγκόσμιας τάξης”.

Πράγματι, η Γερμανία αυτή τη στιγμή μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πρότυπο ενός σύγχρονου κράτους σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης και ραγδαίων αλλαγών. Πρόκειται για μια χώρα που αφέθηκε στο κάλεσμα και στις ιαχές της παγκοσμιοποίησης, και ευνοήθηκε όσο ελάχιστες. Οποιαδήποτε εμπόδια στην ομαλή διεξαγωγή του εμπορίου -δεν πρέπει να λησμονείται, άλλωστε, η θέση της ως 1η ευρωπαϊκή εξαγωγική δύναμη- ή στις περιβαλλοντικές ρυθμίσεις για την κλιματική αλλαγή θα την έπλητταν ουσιωδώς, και θα την έβρισκαν αντίθετη. Στην προσπάθειά της να καλύψει την αδυναμία της σε όρους σκληρής ισχύος, η Γερμανία έχει χτίσει ένα σύνθετο δίκτυο συμμαχιών, έχοντας ελιχθεί διπλωματικά, τηρώντας αποστάσεις, και ανοίγοντας διαύλους με κάθε διεθνή δρώντα, αποστασιοποιημένη από αναθεωρητισμούς και συγκεκριμένες αντιπαλότητες. Η Merkel “αγκάλιασε” σύγχρονα προβλήματα όπως το προσφυγικό-μεταναστευτικό, δείχνοντας τον δρόμο στις υπόλοιπες δυνάμεις, εν μέσω οξύτατης πολιτικής καταιγίδας και κοινωνικής ανασφάλειας.

Μελανό σημείο; Η διαχείριση της κρίσης της Ευρωζώνης και η αποξένωση σημαντικής μερίδας των ευρωπαϊκών κρατών, ιδιαιτέρως του Νότου. Όσο θα πρωτοστατούν οι κοντόφθαλμες και άτεγκτες, νεο-αποικιακού τύπου οικονομικές πολιτικές Schäuble, η Γερμανία θα στερείται πολιτικού κεφαλαίου για να ηγηθεί αποτελεσματικά – ακόμα και στη στάσιμη Ευρώπη. Επιπλέον, η χρόνια μεταπολεμική διστακτικότητά της απέναντι σε κάθε μορφή μιλιταρισμού -απόρροια των ιστορικών καταλοίπων του “αμαρτωλού” παρελθόντος- θα συνεχίσει να της στερεί τη δυνατότητα να “ντύνει” την περίοπτη διπλωματική και οικονομική θέση της με σκληρή ισχύ, και, κατά συνέπεια, έναν πραγματικά ηγετικό παγκόσμιο ρόλο.

Σήμερα, η Γερμανία και η Merkel, έχοντας επίγνωση των ατελειών και των ορίων της δύναμής τους, ηγούνται προσωρινά ενός ακέφαλου κόσμου, όντας η πρώτη “μεταμοντέρνα δύναμη”. Όπως το συνοψίζει αρθρογράφος του Economist, πρόκειται για “ένα αμάλγαμα ιδεαλιστικού πολυμερισμού και, ανά περίπτωση, πραγματισμού”. (The Economist, 2017)

Όπως προαναφέρθηκε, σε έναν κόσμο που βιώνει ραγδαίες αλλαγές σε πολλαπλά επίπεδα, γεννώνται μια σειρά από ζητήματα παγκοσμίου ενδιαφέροντος, τα οποία συνδέονται με δημόσια αγαθά, και αφορούν συνεπώς άπαντες. Το περιβάλλον είναι ίσως το κυριότερο και σημαντικότερο παράδειγμα. Η παγκόσμια κοινότητα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει συλλογικά προβλήματα δίχως την ανάληψη της σχετικής ηγεσίας και ευθύνης.

Σε έναν αποκεντρωμένο και “ακέφαλο” κόσμο, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα προβλήματα θα αντιμετωπίζονται μέσω περισσότερων συνδιαλλαγών, συγκρούσεων και συμβιβασμών, με την -κατά περίπτωση- άσκηση πραγματισμού και τις ad hoc αποφάσεις να αυξάνονται. Ελλείψει ώριμου διαδόχου των Ηνωμένων Πολιτειών, και με την Κίνα ως μόνη δυνητική αντικαταστάτρια, χώρες όπως η Γερμανία θα αναλαμβάνουν ρόλο διαμεσολαβητή.

Η απόσυρση της Κυβέρνησης Trump από την πολυμέρεια και τον διεθνισμό δεν θα πρέπει να συγχέεται με το κάλεσμα των θεωρητικών του νεορεαλισμού που -δικαιολογημένα, βάσει αποτελέσματος- εναντιώνονται σε πολυέξοδες πολεμικές εκστρατείες, καθώς και επεμβάσεις αμφιβόλου εκβάσεως και ουσίας – τύπου Ιράκ και Λιβύης. (Mearsheimer and Walt, 2016)

Η σωστή απάντηση σε έναν πολυπολικό κόσμο δεν είναι η απομόνωση και η εσωστρέφεια, αλλά η προσαρμοστικότητα στα νέα δεδομένα μέσω της συμμετοχικότητας και της εξωστρέφειας. Γυρνώντας την πλάτη σε μια σειρά από ζητήματα παγκοσμίου ενδιαφέροντος και υψηλής πολιτικής, σε έναν κόσμο ολοένα και περισσότερο αλληλοσυνδεδεμένο, οι Ηνωμένες Πολιτείες κινδυνεύουν να παραδώσουν την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία τους μια ώρα αρχύτερα.

Πηγές:

1. Kettley, S. (2017). G20 summit 2017 live: Latest as Hamburg protests rage and Donald Trump takes centre stage. [online] Express.co.uk. Available at: http://www.express.co.uk/news/world/826262/G20-summit-2017-live-updates-latest-news-Hamburg-protests-Donald-Trump-Germany-Putin [Accessed 27 Jul. 2017].
2. Wingrove, J., Viscusi, G. and Delfs, A. (2017). G-20 Outcome Shows Trump’s America Is Going Its Own Way. [online] Bloomberg.com. Available at: https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-07-08/trump-isolated-again-as-g-20-sees-u-s-slowly-detach-from-rest [Accessed 27 Jul. 2017].
3. Gilpin, R. (1988). The Theory of Hegemonic War. The Journal of Interdisciplinary History, 18(4), pp.591-613.
4. Bremmer, I. and Roubini, N. (2011). A G-Zero World. [online] Foreign Affairs. Available at: https://www.foreignaffairs.com/articles/2011-01-31/g-zero-world [Accessed 27 Jul. 2017].
5. Bruce-Lockhart, A. (2017). Top quotes by China President Xi Jinping at Davos 2017. [online] World Economic Forum. Available at: https://www.weforum.org/agenda/2017/01/chinas-xi-jinping-at-davos-2017-top-quotes/ [Accessed 27 Jul. 2017].
6. Bulloch, D. (2017). Xi Jinping’s Davos Speech Defends Globalization But Does China Really Mean It? [online] Forbes. Available at: https://www.forbes.com/sites/douglasbulloch/2017/01/18/xi-jinpings-davos-speech-defends-globalisation-but-does-china-really-mean-it/#2f115783124e [Accessed 27 Jul. 2017].
7. The Economist. (2017). Angela Merkel, the G-Zero chancellor. [online] Available at: https://www.economist.com/blogs/kaffeeklatsch/2017/07/postmodern-power [Accessed 27 Jul. 2017].
8. Mearsheimer, J. and Walt, S. (2016). The Case for Offshore Balancing. [online] Foreign Affairs. Available at: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2016-06-13/case-offshore-balancing [Accessed 27 Jul. 2017].