Τί είναι ο HIV;

Ο HIV (ιός ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας) αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία του Συνδρόμου AIDS. Άπαξ και προσβάλει έναν οργανισμό, δεν αποχωρεί ποτέ από αυτόν, και τα άτομα που προσβάλλονται αποκαλούνται “HIV οροθετικά” (HIVAIDS.GR). Το πρώτο περιστατικό μόλυνσης από HIV καταγράφηκε το 1981, με θύμα έναν 35χρονο λευκό ομοφυλόφιλο άνδρα, που τελικά απεβίωσε. Έντρομες γνωστές εφημερίδες, όπως η New York Times, ξεκίνησαν να δημοσιεύουν άρθρα με τίτλους όπως “Σπάνιος καρκίνος σε ομοφυλόφιλους” (HIV.gov, n.d.).

Ανάλογα περιστατικά αποτέλεσαν κατά τη δεκαετία του 1980 την αφετηρία του αγώνα της διεθνούς φαρμακευτικής και ιατρικής κοινότητας για την αντιμετώπιση του “κακού”. Η πρόοδος που καταγράφηκε ήταν αργή, δαπανηρή και απογοητευτική ενώ, αντιθέτως, η μετάδοση του ιού γοργή. Το 1996 ακολούθησε μια επαναστατική εξέλιξη με την ανακάλυψη της αντιρετροϊικής αγωγής (ART) για τα άτομα που ανακαλύπτουν ότι είναι μολυσμένα από τον ιό. Αν η αγωγή ακολουθηθεί πιστά, σταματά εντελώς η μόλυνση νέων κυττάρων, δηλαδή η εξέλιξη του AIDS, και τα άτομα αυτά δύνανται να ζήσουν μια κανονική ζωή όσο λαμβάνουν τα φάρμακα -εάν μπορούν να το υποστηρίξουν οικονομικά-, με μηδαμινές πιθανότητες μετάδοσης του ιού σε άλλους (HIVAIDS.GR).

Με αυτόν τον τρόπο ο HIV έχει επιτυχώς μετατραπεί από μια άκαμπτη θανατηφόρα ασθένεια σε μια χρόνια διαδικασία καταστολής. Ωστόσο, ο στιγματισμός και οι διακρίσεις εις βάρος των προσβεβλημένων από αυτόν ατόμων παραμένει. Η κοινωνία μοιάζει να είναι έντονα επηρεασμένη από προκαταλήψεις που την καθιστούν δυσλειτουργική σε αρκετούς τομείς. Από τη μια, τα οροθετικά άτομα, φοβούμενα την επίκριση και τον απομονωτισμό, επιλέγουν να αποκρύψουν το καθεστώς υγείας τους, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τους συντρόφους τους. Στην άλλη όχθη, οι μη διαγνωσμένοι από τον ιό αποφεύγουν τον έλεγχο, λόγω του φόβου να αποκαλυφθεί η δυσάρεστη είδηση. Τόσο οι πρώτοι όσο και οι δεύτεροι υπονομεύουν με τον τρόπο τους την έγκαιρη αναζήτηση θεραπείας και την ασυνείδητη πολλές φορές μετάδοση του ιού (Donald Skinner, Sakhumzi Mfecane, 2012).

Το στίγμα έχει άτυπες και τυπικές μορφές εκδήλωσης και θεμελίωσης. Μεγάλος είναι ο αριθμός παραβιάσεων θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων των οροθετικών ατόμων. Παραβιάσεις που προέρχονται σχεδόν από κάθε κοινωνική “κάστα”, και έρχονται σε αντίθεση με τη ρητή αναγνώριση του ΟΗΕ σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα ότι το καθεστώς του HIV δεν αποτελεί λόγο διακρίσεων (Global Network of People Living with HIV, n.d.).

Είναι ευρέως γνωστό πως οι περισσότερο εκτεθειμένες χώρες στον ιό είναι εκείνες της νότιας Αφρικής. Περιπτώσεις σαν αυτές καθιστούν τη χρηματοδότηση και την παγκόσμια βοήθεια πιο αναγκαία απ’ ότι σε άλλες χώρες μεσαίου εισοδήματος και, ως εκ τούτου, παρατηρείται επιλεκτική οικονομική ενίσχυση των πρώτων και περικοπή των οικονομικών προγραμμάτων εις βάρος των δεύτερων. Για παράδειγμα, στη Βενεζουέλα η συνεχιζόμενη πολιτική, οικονομική και ανθρωπιστική κρίση καθιστά σχεδόν ανέφικτη την αντιμετώπιση των κρουσμάτων HIV: τα θεραπευτικά προγράμματα διακόπτονται συνεχώς, τα αποθέματα βασικών φαρμάκων εξαντλούνται, και ο αριθμός των γιατρών της χώρας όλο και μειώνεται (Global Network of People Living with HIV, 2019).

Δεν είναι πάντα η οικονομική ανεπάρκεια των κρατών εκείνη που εμποδίζει τη χρηματοδότηση αντίστοιχων προγραμμάτων. Πολλά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, της Κεντρικής Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής συνειδητά αρνούνται να χρηματοδοτήσουν προγράμματα που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν τη ζωή των ασθενών αυτών (Global Network of People Living with HIV, 2019).

Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα θεσπίζει την αρχή της ισότητας, ιδιωτικότητας και αξιοπρέπειας, οι οποίες αναλογούν σε όλα τα άτομα ανεξαρτήτως της κατάστασης υγείας τους. Ωστόσο, αυτό δεν φαίνεται να λαμβάνεται υπόψη σε πολλά σημεία του κόσμου (avert.org, 2017).

Πιο συγκεκριμένα:

Παραβιάσεις στον τομέα της Υγείας

Συνιστά συχνό φαινόμενο η δημοσιοποίηση του καθεστώτος υγείας ή του σεξουαλικού προσανατολισμού ενός ατόμου χωρίς τη συγκατάθεσή του, από την ιατροφαρμακευτική κοινότητα. Παράγοντας που λειτουργεί εξίσου αποτρεπτικά για πολλούς ασθενείς και μη από το να εμπιστευτούν τους εργαζομένους στον τομέα της υγείας, και να υποβληθούν σε θεραπεία ή προληπτική εξέταση, είναι η άγνοια και η παραπληροφόρηση του ιατρικού προσωπικού αναφορικά με τους τρόπους μετάδοσης του ιού (avert.org, 2017).

Το Άρθρο 20 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα διασφαλίζει το ανθρώπινο δικαίωμα στην υγεία. Αυτό θεωρητικά συνεπάγεται την πρόσβαση σε “εγκαταστάσεις, αγαθά, υπηρεσίες και προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την εξασφάλιση του υψηλότερου δυνατού επιπέδου υγείας”. Είναι, όμως, γεγονός ότι σε πολλά μέρη του κόσμου δεν παρέχεται πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας που σχετίζονται με τον συγκεκριμένο ιό: το 2015 το ποσοστό των ασθενών που έπασχαν από HIV και είχαν πρόσβαση στην αντιρετροϊκή θεραπεία ήταν μόνο το 46% του συνόλου των ασθενών (avert.org, 2017).

Διακρίσεις στον χώρο εργασίας

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τα ποσοστά ανεργίας στα άτομα με HIV είναι τρεις φορές υψηλότερα απ’ ότι στον υπόλοιπο πληθυσμό. Πολλοί άνθρωποι αποφεύγουν να αναζητήσουν μια θέση εργασίας λόγω του φόβου της απόρριψης. Ο φόβος αυτός είναι βάσιμος στις χώρες που οι εργοδότες αποφεύγουν να προσλαμβάνουν ανθρώπους που είναι θετικοί στον ιό, διότι κρίνουν είτε ότι θα ήταν υπερβολικά δαπανηρή η ασφαλιστική τους κάλυψη, είτε ότι θα απουσίαζαν συχνά εξαιτίας ιατρικών προβλημάτων, είτε ότι θα δημιουργούταν άβολο κλίμα μεταξύ των υπόλοιπων εργαζομένων, είτε ακόμα ότι θα έχαναν τους πελάτες τους αν αποκαλυπτόταν το καθεστώς του υπαλλήλου (avert.org, 2017).

Πράγματι, η κακή μεταχείριση, οι περιορισμοί, ή ακόμα και οι ολοκληρωτικές στερήσεις του δικαιώματος στην εργασία απέναντι σε ένα άτομο-φορέα του HIV αποτελούν συχνές πρακτικές. Κατ’ επέκταση, για τα άτομα αυτά η εξασφάλιση των αγαθών πρώτης ανάγκης -στα οποία συγκαταλέγονται και τα αντιρετροϊκά φάρμακα- καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη (avert.org, 2017).

Ένας εργαζόμενος εργοστασίου παραγωγής χυμών στις ΗΠΑ έχασε τη δουλειά του αφού αποκάλυψε στον προϊστάμενό του το καθεστώς του, με το πρόσχημα ότι αυτό αντιβαίνει στους εθνικούς κανονισμούς για την ασφάλεια των τροφίμων – φανερή εδώ η λανθασμένη αντίληψη για τους τρόπους μετάδοσης του ιού (Alsop R., 2017). Στην Ελλάδα, αντίστοιχα, το 2013 η απόλυση ενός οροθετικού υπαλλήλου από έναν κατασκευαστή κοσμημάτων οδήγησε και τους δύο στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το οποίο έκρινε ότι η απόλυση του εργαζομένου-ενάγοντα αποτελούσε παραβίαση δύο βασικών διατάξεων της ΕΣΔΑ: α) της αρχής του σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και β) της απαγόρευσης των διακρίσεων (Alsop R., 2017).

Διακρίσεις με βάση το φύλο

Οι βιασμοί των γυναικών και οι πρώιμοι γάμοι, που παρατηρούνται ιδίως στις αναπτυσσόμενες χώρες της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής, αποτελούν τροχοπέδη στην απαραίτητη προστασία τους από τον ιό του HIV από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής τους. Στην Υποσαχάρια Αφρική, τα κρούσματα του ιού είναι παραπάνω από διπλάσια στις γυναίκες συγκριτικά με τους άνδρες, ενώ μια γυναίκα μπορεί να διωχθεί ποινικά εάν μεταδώσει τον HIV στο μωρό της, παρά το γεγονός ότι ο σύντροφός της ευθύνεται για τη μη προστατευμένη σεξουαλική τους επαφή. Η ποινικοποίηση αυτή ενδέχεται, μεταξύ άλλων, να επιδεινώσει το χάσμα μεταξύ των φύλων (avert.org, 2017).

Η περιορισμένη πρόσβαση των οροθετικών γυναικών στην εκπαίδευση και στην υγειονομική περίθαλψη τις καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτες (πχ. έλλειψη γνώσης σχετικά με την ασφαλή σεξουαλική επαφή, ή μη παροχή ιατρικής καθοδήγησης). Έρχονται αντιμέτωπες με επικίνδυνες προκλήσεις όταν προγραμματίζουν εγκυμοσύνη, ενώ συχνά εξαναγκάζονται και σε αποβολή του εμβρύου τους (avert.org, 2017). Η κυβέρνηση της Ναμίμπια, επί παραδείγματι, επέβαλε σε τρεις γυναίκες-φορείς να υποστούν έκτρωση (Health24.com, 2014).

Ας σημειωθεί εδώ ότι στο πλαίσιο προγραμματισμού εγκυμοσύνης από μια μητέρα-φορέα HIV και του συντρόφου της υπάρχει η λύση της εξωσωματικής γονιμοποίησης και, ακόμα, ότι οι πιθανότητες μετάδοσης του ιού από τη μητέρα στο έμβρυο διαμέσου της εγκυμοσύνης στον βαθμό που η πρώτη λαμβάνει πιστά την αντιρετροϊκή θεραπεία, και δεν το θηλάζει εν συνεχεία, είναι μηδαμινές (0,1%) (Betterhealth.vic.gov.au, 2018 και Pebody R., 2019).

Από την άλλη μεριά, δεν μπορεί να παραβλεφθεί η προκατάληψη και ο ρατσισμός που επικρατεί εις βάρος των ομοφυλόφιλων ανδρών και ο απόλυτος συσχετισμός του σεξουαλικού τους προσανατολισμού με τον ιό, φέρνοντάς τους στο στόχαστρο της κοινωνικής κατακραυγής. Το 2007 στην Αίγυπτο συνελήφθησαν δύο ομοφυλόφιλοι κατά τη διάρκεια της συνουσίας, διότι αυτόματα κίνησαν τις υποψίες ότι πρόκειται για οροθετικά άτομα. Η αστυνομία του Καΐρου τους μετέφερε στο αστυνομικό τμήμα προβάλλοντας την πεποίθηση ότι “ο ιός HIV αποτελεί έγκλημα που πρέπει να τιμωρηθεί” (BBC, 2008). Παρομοίως, ο G. Bush επί της προεδρίας του στις ΗΠΑ τόνιζε εμφατικά την ανάγκη “αλλαγής συμπεριφοράς” μεταξύ της κοινότητας LGBTQ αντί της ανάπτυξης θεραπειών. Το 1981, επί R. Reagan, ο εκτιμώμενος ετήσιος αριθμός ατόμων που πέθαναν από AIDS ανήλθε σε 451. Την εποχή που έφυγε από το αξίωμά του ο G. Bush το 1993, ο αριθμός αυτός είχε αυξηθεί σε πάνω από 40.000 άτομα (Chalabi M., 2018).

Διακρίσεις στο δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης

Ορισμένες χώρες αντιμετωπίζουν διακριτά την είσοδο ατόμων με HIV στην εδαφική τους επικράτεια, είτε με την πλήρη απαγόρευση εισόδου/απέλασή τους είτε με τη μη χορήγηση άδειας εργασίας/εγκατάστασης:

• Στην Κίνα για την αποδοχή αιτήσεων πρόσληψης ή σπουδών άνω των έξι μηνών από αλλοδαπούς απαιτείται πρώτα η επίδειξη εξετάσεων για HIV.
• Στη Βόρεια Κορέα εκτοπίζονται όσοι διαγνωστούν θετικοί στον ιό.
• Σε Ρωσία, Αζερμπαϊτζάν, Κιργιστάν, Καζακστάν, Ονδούρα, Νικαράγουα, Παραγουάη, Ισραήλ, Τυνησία, Αυστραλία, Καναδά, κ.α., περιορίζεται η διαμονή των ατόμων με HIV μέχρι τρεις μήνες το ανώτερο.
• Σε Ιράκ, Ιορδανία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Υεμένη, Μπαχρέιν, Αίγυπτο, Κουβέιτ, Λίβανο, Ομάν, Κατάρ, Σαουδική Αραβία, Συρία και ΗΠΑ -μέχρι προσφάτως (2010)- θετική ένδειξη στον ιό HIV μπορεί να στερήσει από αλλογενείς την είσοδό τους σε αυτές.
• Στην Ουγγαρία ένα άτομο μπορεί να απελαθεί από τη χώρα εάν αρνηθεί να υποβληθεί σε θεραπεία του ιού HIV (Pett W., 2018).

Διακρίσεις στην παροχή αγαθών, υπηρεσιών και στέγασης

Η αρχή της ισότητας καθιστά παράνομη την άνιση μεταχείριση των ατόμων που ζουν με τον ιό HIV όταν πρόκειται για παροχή αγαθών και υπηρεσιών, όπως για παράδειγμα κατά την αναζήτηση κατοικίας ή κατά την παραμονή τους ως πελάτες σε εστιατόρια ή ξενοδοχεία. Η χορήγηση κακής ποιότητας υπηρεσιών ή ακόμα και η μη χορήγηση αυτών μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων αυτών, καθώς με αυτόν τον τρόπο καθίστανται περισσότερο ευάλωτοι σε λοιμώξεις και διαταραχές του ανοσοποιητικού τους συστήματος (aidsmap.com, 2018).

Παραβίαση δικαιώματος της ζωής και της υγείας μέσω μετάδοσης του ιού εκ προθέσεως

Σύμφωνα με το ποινικό δίκαιο, ένας φορέας του HIV υπόκειται σε ποινική δίωξη για σωματική βλάβη, εάν σκόπιμα μεταδώσει τον ιό στον σύντροφό του χωρίς να τον ενημερώσει προκαταβολικά για το καθεστώς του. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση ήταν αυτή μεταξύ ενός ανδρόγυνου στο Οχάιο των ΗΠΑ: ενώ ο σύζυγος ήταν γνώστης του θετικού καθεστώτος του στον ιό, επέλεξε να το αποκρύψει από τη σύζυγό του, οδηγώντας τη σε πρόωρο θάνατο. Το δολοφονικό έγκλημα αποδείχτηκε αργότερα από το πιστοποιητικό θανάτου της γυναίκας (Associated Press, 2017).

Παραβίαση δικαιώματος ελευθερίας έκφρασης στα ΜΜΕ

Η περίπτωση του ιού HIV αποτελεί ένα συνεχές πεδίο αντιπαραθέσεων και εκρήξεων, ιδίως στο διαδίκτυο και στις θρησκευτικές κοινότητες. Οι προκαταλήψεις, οι ομοφοβικές κρίσεις και οι ανακρίβειες κάνουν ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία τους. Αποτέλεσμα αυτού είναι να δίνεται το έναυσμα που γεννά και διασπείρει τον φόβο και τις διακρίσεις (aidsmap.com, 2018). Αντιθέτως, η εμπλεκόμενη κοινότητα θα μπορούσε να χρησιμοποιεί με πιο ευεργετικό τρόπο το διαδίκτυο, όπως με το να ενθαρρύνει τους φορείς HIV ψυχολογικά, με το να τους προτρέπει να σπάσουν τη σιωπή τους, και με το να προωθείται εμπεριστατωμένη γνώση σχετικά με τις παραμέτρους του ιού, που θα βοηθούσε στην βαθύτερη κατανόησή του από το σύνολο της κοινωνίας και στην επακόλουθη απομυθοποίηση αυτού.

Συμπεράσματα

Στην πραγματικότητα, σε διάφορες χώρες παρατηρείται κατάχρηση εξουσίας με την ποινικοποίηση του HIV στο όνομα της δημόσιας υγείας. Ως εκ τούτου, υπονομεύεται σε μεγάλο βαθμό η αποτελεσματικότητα που θα μπορούσε να επιφέρει η λειτουργία του κράτους μέσω της πρόληψης και της θεραπείας. Στον Καναδά η μη αποκάλυψη του καθεστώτος HIV μπορεί να οδηγήσει κάποιον στη φυλακή, ακόμα και όταν ο φορέας έχει λάβει όλες τις αποτελεσματικές προφυλάξεις για αποτροπή μετάδοσής του. Ο ποινικός νόμος σε περιπτώσεις σαν αυτές δημιουργεί ένα θεωρητικό μόνο αίσθημα ασφάλειας και προστασίας, ενώ ουσιαστικά οδηγεί σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (aidslaw.ca).

Στο ζήτημα του HIV, οι παρωπίδες δεν συνιστούν λύση. Οι ιστορίες της δεκαετίας του 1990 περί ασθενών σε σκοτεινά νοσοκομεία, οι οποίοι τρέφονταν μονάχα με φαγητό που μπορούσε να γλιστρήσει κάτω από μια πόρτα, πρέπει να τοποθετηθούν στο παρελθόν και μόνο (Garfield S., 2017). Εάν οι μη ανεπτυγμένες χώρες “χάσουν”, το ίδιο θα πάθουν και οι ανεπτυγμένες. Αν παραμεριζόταν ο φόβος, θα μπορούσε να σταματήσει η μετάδοση. Επί του παρόντος, ένας στους επτά ανθρώπους που ζουν με τον ιό HIV στην ΕΕ δεν γνωρίζει επ’ αυτού (Nugent M., 2017). Όλα τα κράτη θα πρέπει να συνεργαστούν μεταξύ τους διότι, όπως ο (οροθετικός) βουλευτής του Ηνωμένου Βασιλείου, Russell M., επεσήμανε ανοιχτά, “είναι καλύτερο να ζούμε στη γνώση, παρά να πεθάνουμε από φόβο” (Walker P., 2019). Η πραγματικότητα του AIDS επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα όλους τους ανθρώπους.

Πηγές:

1. HIVAIDS.gr. (n.d.). Τι είναι ο HIV και το AIDS; http://www.hivaids.gr/i/pliroforisi/hivaids
2. HIV.gov. (n.d.). A Timeline of HIV and AIDS. https://www.hiv.gov/hiv-basics/overview/history/hiv-and-aids-timeline
3. Garfield, S. (2017). The HIV story is not over – the spectre of anti-science threatens our advances. https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/may/13/healthcare-cuts-complacency-hiv-story-far-from-over
4. Abell, N. & Rutledge, S.E. & McCann, T.J. & Padmore, J. (2007). Examining HIV/AIDS provider stigma: assessing regional concerns in the islands of the Eastern Caribbean. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09540120600774297
5. Skinner, D. & Mfecane, S. (2012). Stigma, discrimination and the implications for people living with HIV/AIDS in South Africa. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/17290376.2004.9724838
6. Global Network of People Living with HIV. (n.d.). Human Rights Count! http://www.gnpplus.net/our-solutions/human-rights-count/
7. Global Network of People Living with HIV. (2019). Urgent: HIV Activists in Venezuela Need Our Immediate Help! https://www.gnpplus.net/urgent-hiv-activists-in-venezuela-need-our-immediate-help/
8. Global Network of People Living with HIV. (2019). Remarks delivered by Rico Gustav, Executive Director of GNP+ at the UNAIDS Consultation on Promoting Human Rights in the HIV Response. https://www.gnpplus.net/remarks-delivered-by-rico-gustav-executive-director-of-the-global-network-of-people-living-with-hiv-gnp-at-the-unaids-consultation-on-promoting-human-rights-in-the-hiv-response-12-february-2019/
9. avert.org. (2017). HUMAN RIGHTS AND HIV. https://www.avert.org/human-rights-and-hiv
10. Alsop, R. (2017). These workers face discrimination from inside, and out. http://www.bbc.com/capital/story/20170302-these-workers-face-discrimination-despite-protective-laws?fbclid=IwAR3I-yPnnlHbPgZ_sgv23FL215sR2BsB5v-3qphEMNQPmoVWHAJ8-wcwRoA
11. Health24.com. (2014). Namibia rules on HIV forced sterilisation case. https://www.health24.com/Medical/HIV-AIDS/Legal-issues/Namibia-rules-on-HIV-forced-sterlisation-case-20141103?fbclid=IwAR2G6V_UF0-W4cDbErHci1ueBLBXThRjqYR-41nUGNqhQSIC8mf3z4UUKRQ
12. Betterhealth.vic.gov.au. (2018). HIV and women – having children. https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/ConditionsAndTreatments/HIV-and-women-having-children?fbclid=IwAR3iAM6Up2rV7_rv5wguniqN7J8C0MKJ7zD37lN13qPf9tVsWrJ1KgCcvvI
13. Pebody, R. (2019). Undetectable viral load and transmission – a factsheet for people with HIV. http://www.aidsmap.com/Undetectable-viral-load-and-transmission-a-factsheet-for-people-with-HIV/page/1044617/?fbclid=IwAR0JZ1SQoTaOmmfYWYbcwwmgEC_HMZAJ0rq955I60Bv66kZOlMxC8jrNGTI
14. BBC. (2008). Egypt police ‘widen HIV arrests’. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7247228.stm
15. Chalabi, M. (2018). My data sketch: George HW Bush’s inaction on Aids. https://www.theguardian.com/us-news/datablog/2018/dec/07/george-hw-bush-aids-crisis-graph-data
16. Pett, W. (2018). Travel restrictions for people with HIV. http://www.aidsmap.com/Travel-restrictions-for-people-with-HIV/page/1504507/
17. Aidsmap.com. (2018). Your rights in housing, shops and services. http://www.aidsmap.com/stigma/Your-rights-in-housing-shops-and-services/page/1260755/
18. Associated Press. (2017). Man with HIV charged with murder after girlfriend dies of AIDS. https://nypost.com/2017/06/07/man-with-hiv-charged-with-murder-after-girlfriend-dies-of-aids/?fbclid=IwAR2jedQxj-90vspwcbM8giUNYG_AT-ktx99IF2J6ODw-FyYufgJ25ewwfcQ
19. aidsmap.com. (2018). Your rights with the media. http://www.aidsmap.com/stigma/Your-rights-with-the-media/page/1260758/
20. aidslaw.ca. (n.d.). HIV CRIMINALIZATION. http://www.aidslaw.ca/site/our-work/criminalization/?lang=en
21. Nugent, M. (2017). I’m HIV-positive. But thanks to drugs, no one can catch the virus from me. https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jun/29/hiv-positive-drugs-nobody-catch-virus
22. Walker, P. (2019). MP reveals he is HIV positive in move to tackle stigma. https://www.theguardian.com/society/2018/nov/29/mp-reveals-he-is-hiv-positive-in-attempt-to-tackle-stigma
23. Ngcobo, S. (2018). Company with false HIV ‘cure’ admits trial was not registered with regulatory body. https://bhekisisa.org/article/2018-11-09-00-fake-news-fake-hiv-cures-real-consequences-zion-medical-press-release-gammora?fbclid=IwAR2jedQxj-90vspwcbM8giUNYG_AT-ktx99IF2J6ODw-FyYufgJ25ewwfcQ
24. Sidahmed, M. (2016). Martin Shkreli: I’m not upset about HIV drug hike; it was ‘woefully underpriced’. https://www.theguardian.com/business/2016/oct/28/martin-shkreli-daraprim-hiv-drug-price-hike-interview?fbclid=IwAR1RBFLjI7fMpVr1BDrnm72XKDUCURGBHssjOYqstWS4cWKYEuQHNFLv0Nk