Ο ενεργειακός τομέας, αποτελεί βασική πτυχή της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής και σημαντικός πυλώνας για τη στρατηγική της απέναντι στην Ευρώπη. Για τον Vladimir Putin, ο ρόλος της Ρωσίας στην παγκόσμια ενεργειακή αγορά καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και τη γεωπολιτική της επιρροή, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες.

Το ζήτημα της  ευρωπαϊκής ενεργειακής εξάρτησης από τη Ρωσία, ανέκαθεν χρησιμοποιείται ως διαπραγματευτικό όπλο από το Κρεμλίνο και ως μοχλός πίεσης. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια, η αναζήτηση καθαρότερων πηγών ενέργειας έχει αυξήσει τη σημασία του . Τα κοιτάσματα υδρογονάνθρακα εντός της Ευρώπης δεν επαρκούν για την κάλυψη της τεράστιας ζήτησης στο εσωτερικό της. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η Ρωσία αποτελεί το μεγαλύτερο παραγωγό φυσικού αερίου στον κόσμο, είναι φυσικό το ενεργειακό κομμάτι να συνδέεται έντονα με όλο το φάσμα των σχέσεων Ε.Ε και Ρωσίας. Εξάλλου, κατά καιρούς, πολλοί μελετητές και Αμερικάνοι αναλυτές πολιτικής, ασπαζόμενοι μια ψυχροπολεμική θεώρηση, έχουν κινδυνολογήσει θεωρώντας την ενέργεια ως το μέσο της Ρωσίας για τη διάσπαση της Ευρωατλαντικής ενότητας που θα μπορούσε δυνητικά να οδηγήσει σε απαγκίστρωση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ. (1)

Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι η εξάρτηση αυτή είναι σε μεγάλο βαθμό αμφίδρομη , γιατί η ευρωπαϊκή αγορά αποτελεί τη σημαντικότερη διέξοδο για το ρωσικό αέριο και πετρέλαιο. Τυχόν απώλεια της ευρωπαϊκής αγοράς από το ρωσικό ενεργειακό πελατολόγιο θα συνεπαγόταν οδυνηρές απώλειες και χρεωκοπία του ρωσικού δημοσίου. Επομένως δεν πρόκειται τόσο για μια σχέση εξάρτησης αλλά περισσότερο μια σχέση αλληλεξάρτησης.Για αυτό και η Ρωσία επιδίωξε με τη σειρά της να διαφοροποιήσει το πελατολόγιο της, στρεφόμενη και προς Ανατολάς, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Κίνα. (2)

Παρόλα αυτά, η αγορά της Ευρώπης παραμένει ζωτικής σημασίας για τη Ρωσία, ως ο μεγαλύτερος αποδέκτης των εξαγωγών της. Η Ρωσία συνολικά καλύπτει  το 1/3 της  ευρωπαϊκής ζήτησης για φυσικό αέριο, ωστόσο περίπου το μισό μεταφέρεται μέσω Ουκρανίας.

Στο πλαίσιο επίτευξης της αύξησης της διοχέτευσης ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη και με γνώμονα πάντα την παράκαμψη προβληματικών κρατών όπως η Ουκρανία, εντάχθηκαν τα σχέδια για τους αγωγούς Nord Stream 2 και Τurkish Stream (διάδοχο του South Stream), σε βόρεια και νότια Ευρώπη αντίστοιχα. Ωστόσο, από την αρχή, ο Τurkish Stream υστερούσε σε πολιτικό κεφάλαιο και στήριξη σε σχέση με την εναλλακτική του,  καθώς αφορούσε χώρες μικρότερου πολιτικού αναστήματος εντός της Ε.Ε, ελλείψει ενός σπόνσορα του μεγέθους της Γερμανίας. Η σοβαρή κρίση μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας που έλαβε χώρα τον περασμένο μήνα, θέτει το όλο project στον πάγο επ‘αόριστον, εν αντιθέσει με τον Nord Stream 2 που ανακτά έδαφος. (3)

Πρόκειται όμως για έναν αμφιλεγόμενο αγωγό που αναμένεται να διχάσει στο εσωτερικό την Ε.Ε, θέτοντας στο τραπέζι διάφορα γεωπολιτικά και οικονομικά ζητήματα και θίγοντας πολλές διαφορετικές φωνές στους κόλπους της.

ΤΙ ΠΡΟΒΛΕΠΕΙ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ;

H Ρωσία, επιδιώκοντας να εξεύρει διόδους παράκαμψης  της Ουκρανίας ως διαμετακομιστικό πεδίο για την εξαγωγή του φυσικού αερίου προς την ευρωπαϊκή αγορά, φαίνεται να πετυχαίνει και τον άλλο μακροπρόθεσμο σκοπό της: Να διχάσει την ευρωπαϊκή ενότητα καταδεικνύοντας το ατελές της πολιτικής της οντότητας και τη δυσαρμονία στο εσωτερικό της. To νέο σχέδιο για τον υποθαλάσσιο αγωγό φιλοδοξεί να μεταφέρει ρωσικό φυσικό αέριο μέσω Βαλτικής προς τη Γερμανία – τη χώρα με την υψηλότερη κατανάλωση φυσικού αερίου εντός της Ε.Ε (4) – και εν συνεχεία και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Παράλληλα, θα μετατρέψει τη Γερμανία στο μεγαλύτερο διανομέα φυσικού αερίου στην Ευρώπη.

Ο Nord Stream 2 αναμένεται να διπλασιάσει την εισαγόμενη ποσότητα αερίου σε σύγκριση με τον υφιστάμενο αγωγό Nord Stream, μεταφέροντας επιπλέον 55 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα αερίου το χρόνο. Η ετήσια χωρητικότητά του θα καλύπτει το 15% της τωρινής ζήτησης για φυσικό αέριο εντός της Ε.Ε.

ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ

Οι μεν δυτικοευρωπαίοι προβάλλουν προς υπεράσπιση του σχεδίου, την ανάγκη ικανοποίησης της αυξημένης μελλοντικής ζήτησης για αέριο, οι δε διαφωνούντες, με πυρήνα χώρες όπως η Πολωνία, θέτουν το ζήτημα της ενιαίας ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής που τίθεται υπό σοβαρό κίνδυνο.  Ανάλογη αντίδραση είχε συναντήσει και ο πρώτος Nord Stream. Οι μεν -με πρωτοστάτες γερμανούς πολιτικούς, όπως ο αντιπρόεδρος της συγκυβέρνησης και εκφραστής της φιλορωσικής της τάσης, Gabriel- δεν επιθυμούν να δώσουν πολιτική διάσταση στο ζήτημα, τονίζουν όμως τον επικερδή εμπορικά χαρακτήρα του σχεδίου, καθώς αυξάνεται η ασφάλεια διανομής του αγαθού από το φθηνότερο και μεγαλύτερο προμηθευτή του. Οι δε υποστηρίζουν πως όχι μόνο δεν συνάδει με την κοινοτική στρατηγική διαφοροποίησης των προμηθευτών, αλλά αντίθετα με αυτό το σχέδιο θα αυξηθεί η περαιτέρω εξάρτηση από τη Ρωσία. (5) (6)

Είναι όμως γεγονός πως η Δυτική Ευρώπη συγκριτικά με την Ανατολική, καταναλώνει πολύ λιγότερο ρωσικό φυσικό αέριο, αφού διαθέτει και την εναλλακτική της Βόρειας Θάλασσας. Επομένως, η εξάρτηση από τη Ρωσία δεν υπήρξε ποτέ τόσο μεγάλη. (7) 

Ωστόσο, τα αποθέματα κοιτασμάτων φυσικού αερίου στη Βόρεια Θάλασσα λιγοστεύουν, μειώνοντας παράλληλα και τις αναστολές των δυτικών χωρών για νέο άνοιγμα προς τη Ρωσία.  (8) 

Η εξάρτηση από ρωσικό φυσικό αέριο ανά την Ευρώπη(πηγή:Business Insider)

Η κρίση στην Ουκρανία δυσχέρανε τη συνηθέστερη και σημαντικότερη οδό για την εισαγωγή του ρωσικού αερίου. Υπολογίζεται ότι περίπου 140 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα αερίου διαπερνούν τον  ”Ουκρανικό Διάδρομο” κάθε χρόνο.

Δεδομένου ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για μια σχέση αλληλεξάρτησης και όχι εξάρτησης, δεν προσπαθεί μόνο η Ρωσία να παρακάμψει την Ουκρανία αλλά και οι χώρες τις δυτικής Ευρώπης υπό το φόβο ενεργειακού αποκλεισμού. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τον περασμένο Σεπτέμβρη, η Gazprom υπέγραψε με μεγάλες ευρωπαϊκές  εταιρείες τη συμφωνία για τα μερίδια μετοχών του αγωγού. Στην Gazprom θα ανήκει το 51% του αγωγού, στη γερμανική BASF το 10% ενώ άλλες τρεις εταιρίες (Ολλανδική Shell, Αυστριακή OMV και η γαλλική ENGIE) θα μοιραστούν το υπόλοιπο.  (9)

Γερμανία και Αυστρία θα αναχθούν σε ενεργειακούς κόμβους σε περίπτωση που το σχέδιο προχωρήσει και η Gazprom χαίρει ήδη της υποστήριξης τους. Απαιτείται βέβαια και η συναίνεση της Σουηδίας, της Φινλανδίας και της Δανίας, κρατών που είχαν συναινέσει στον υφιστάμενο Nord Stream.

Εντός της Ε.Ε, δεν υπάρχει ένα ενιαίος λόγος δυσαρέσκειας αλλά υπάρχουν ποικίλα αίτια που οδηγούν σε ομαδοποιήσεις.

Από τη μία πλευρά υπάρχουν χώρες όπως η Πολωνία, η Σλοβακία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία, από τις οποίες περνάει προς το παρόν το φυσικό αέριο που μεταφέρεται μέσω Ουκρανίας και Λευκορωσίας.  Αυτές, από κοινού με Λετονία, Λιθουανία και Εσθονία, υπέγραψαν επιστολή διαμαρτυρίας προς την Commission. (10)

Τυχόν επίτευξη παράκαμψης της Ουκρανίας θα τους στερήσει τις ευνοϊκές τιμές που έχουν εξασφαλίσει  καθώς και σημαντικό μερίδιο προμήθειας αερίου, ενώ θα χρειαστούν νέες υποδομές για την παραλαβή του ρωσικού φυσικού αερίου από το Βορρά (μέσω Γερμανίας), αντί των υφιστάμενων από την Ανατολή (μέσω Ουκρανίας). Χαρακτηριστικό του τεταμένου κλίματος  και της υποβόσκουσας αντιπαράθεσης, αποτελεί ο χαρακτηρισμός της συμφωνίας του Σεπτεμβρίου ως ‘’προδοσία’’, από το Σλοβάκο πρωθυπουργό. (11)

Την αντίθεση της Πολωνίας ενισχύουν και οι ιστορικές μνήμες της ρωσογερμανικής προσέγγισης, τις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το περίφημο σύμφωνο ”Molotov–Ribbentrop”. Για το λόγο αυτό  άλλωστε η Πολωνία αποτελεί το θερμότερο υποστηρικτή μιας ενιαίας ενεργειακής ένωσης που θα συνεπαγόταν και ενιαία και συνεκτικότερη πολιτική απέναντι στη Gazprom. Έχοντας αυτό στο νου του, ο  Πολωνός πρόεδρος Duda, την επομένη της υπογραφής της συμφωνίας του περασμένου Σεπτεμβρίου μεταξύ της Gazprom και των ευρωπαϊκών ομολόγων τους (Royal Dutch Shell Plc, EON AG και Εngie) για την επέκταση του Nord Stream, έσπευσε να τη χαρακτηρίσει ως απειλή για την ευρωπαική ενότητα. (12) (13)

Το δεύτερο μπλοκ των δυσαρεστημένων αποτελείται από νοτιοανατολικές χώρες της Ε.Ε, όπως η Ελλάδα και η Βουλγαρία που σε συνδυασμό με άλλες χώρες των Βαλκανίων, βλέπουν τον Nord Stream 2 ως εμπόδιο στην κατασκευή άλλων projects όπως ο Τurkish Stream ή ο Southern Energy Corridor που θα καθιστούσε τις ίδιες σημεία διέλευσης , με τα συνεπαγόμενα οφέλη.

Turkish Stream και Southern Energy Corridor

Επιπρόσθετα, από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού υπάρχουν σοβαρές ενστάσεις, καθώς οι ΗΠΑ θεωρούν ότι ο Nord Stream 2 θα υπονόμευε σοβαρά τη δυτική στήριξη (χώρες Ε.Ε, ΗΠΑ και Καναδάς) και το πολιτικό κεφάλαιο που έχει επενδυθεί προς την Ουκρανία και θα έθετε τις δυτικές εμπορικές κυρώσεις προς το Κρεμλίνο εις μάτην . Περίπου στα 2 δισεκατομμύρια ετησίως υπολογίζονται οι πιθανές απώλειες  από προμήθειες για το Κίεβο, σε περίπτωση που απολέσει το status του ως το κύριο διαμετακομιστικό κέντρο αερίου προς την Ε.Ε. (14) 

Προκειμένου να εμποδίσουν την κατασκευή του διχαστικού αυτού αγωγού, τα αντιτιθέμενα κράτη επικαλούνται την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία. Το ”3ο Ενεργειακό Πακέτο”, που έχει τεθεί σε ισχύ στο εσωτερικό δίκαιο κάθε κράτους-μέλους, προβλέπει το διαχωρισμό της παραγωγής από την προμήθεια  του φυσικού αερίου. (15)

Επομένως η Gazprom θα μπορεί να χρηματοδοτήσει την κατασκευή των υποδομών για τη μεταφορά του μόνο κατά 50%, γεγονός που θέτει υπό αμφισβήτηση τον επικερδή του χαρακτήρα του.Επιπλέον, οι επικριτές του βρίσκουν πιο πολλές ομοιότητες με τον ακυρωμένο South Stream παρά με τον πρώτο Nord Stream.

Άλλη νομική σχολή σκέψης υποστηρίζει ότι η νομοθεσία αφορά μόνο το κομμάτι του αγωγού που θα ξεκινά από τα εδάφη της Γερμανίας και ότι το υπόλοιπο μέρος θα πρέπει να εξαιρεθεί.

Όμως, όπως κατέδειξε η περίπτωση του South Stream, η πολιτική υποστήριξη και το αντίστοιχο ”lobbying” θα κρίνει την έκβαση του Nord Stream 2, αφού τίποτα δεν εμποδίζει τα ευρωπαϊκά κέντρα από το να ερμηνεύουν κατά το δοκούν τις αντίστοιχες νομοθεσίες με γνώμονα ευρύτερους παράγοντες.

Συνεπώς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή  βρίσκεται υπό πίεση, δεδομένου ότι το 2014 είχε θέσει εμπόδια, επικαλούμενη την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία, στην κατασκευή του South Stream, του οποίου το βασικό κίνητρο (η παράκαμψη της Ουκρανίας) ήταν  το ίδιο με τον Nord Stream 2. Αντιθέτως, ο South Stream αντίβαινε στα συμφέροντα της Γερμανίας, καθώς στην περίπτωσή του, χώρα υποδοχής καθίσταντο η Βουλγαρία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Οι έντονες διαμαρτυρίες και οι ενστάσεις των θιγόμενων κρατών δεν αποκλείεται να πάνε την εφαρμογή του όλου project πίσω χρονικά,  φαντάζει όμως δύσκολο να αποτρέψουν το αναπόφευκτο. Μέχρι να οικοδομηθεί μια πραγματικά ολοκληρωμένη ενιαία ευρωπαϊκή αγορά αερίου, που θα επιτρέπει την εύκολη διέλευση αερίου από χώρα σε χώρα,  δεν θα υπάρχει  ομοφωνία στο βαθμό που θα πρέπει η Ευρώπη να εξαρτάται  από το ρωσικό αέριο και το εκάστοτε θιγόμενο κράτος-μέλος θα ελπίζει αποκλειστικά σε βοήθεια της -ευάλωτης σε ασύμμετρες πολιτικές πιέσεις- Commission.

(1): https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/19352_0511bp_lough.pdf

(2): http://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2015/06/03/russia-china-get-energy-deals-under-way/

(3): http://www.euractiv.com/sections/energy/russia-shelves-turkish-stream-pipeline-project-320092

(4): http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=3&pid=26&aid=2

(5): https://www.rt.com/business/320029-germany-nord-stream-gas-russia/

(6): http://www.energypost.eu/case-nord-stream-2/

(7): http://www.businessinsider.com/europe-country-dependence-on-russian-gas-2014-7

(8): http://www.theguardian.com/business/2015/feb/24/north-sea-oil-and-gas-industry-suffers-worst-losses-in-decades

(9): http://www.reuters.com/article/russia-forum-nord-stream-idUSL5N11A0G420150904#72kqmpiUpIx1VXJG.97

(10) :  http://www.euractiv.com/sections/energy/eu-leaders-clash-over-nord-stream-2-summit-320114

(11) : http://www.reuters.com/article/slovakia-ukraine-gas-idUSP7N0Y302O20150910#7e2Yob70WwoMvttw.97

(12): https://www.stratfor.com/analysis/nord-stream-ii-divisive-pipeline

(13): http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-09-08/nord-stream-2-pipeline-expansion-hurts-eu-unity-poland-says

(14): http://www.naturalgaseurope.com/nord-stream-2-wrong-deal-wrong-time-25938

(15): https://ec.europa.eu/energy/en/topics/markets-and-consumers/market-legislation