Διαπλέκεται η θρησκεία με την πολιτική; Επηρεάζει και επηρεάζεται από τις εξελίξεις; Μία γρήγορη ματιά στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας μπορεί να απαντήσει αυτά τα ερωτήματα. Οι Σταυροφορίες, για παράδειγμα, σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν κατόπιν εντολής του Πάπα για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων από τους μουσουλμάνους. Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) αποτελεί άλλο ένα παράδειγμα πολέμου ο οποίος εκκίνησε από θρησκευτικά αίτια.

Η θρησκεία αποτελεί, ιστορικά, έναν σημαντικό θεσμό για τα κράτη. Σε ορισμένες περιπτώσεις λειτουργεί ως ο κρίκος μέσα στον οποίο σφυρηλατείται η συνοχή μίας κοινωνίας. Σε άλλες αποτελεί μία βαθιά διαιρετική τομή. Ισχύει κάτι τέτοιο στην περίπτωση των Βαλκανίων; Είναι η θρησκεία ένας παράγοντας πολιτικής σταθερότητας ή αστάθειας; Το ερώτημα αυτό θα διερευνηθεί στις γραμμές που ακολουθούν.

Θρησκευτική Διαίρεση της Βαλκανικής Χερσονήσου

Η Βαλκανική χερσόνησος, όπως είναι γνωστό, αποτελείται από τα εξής κράτη: Ελλάδα, Αλβανία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Κόσσοβο, Π.Γ.Δ.Μ, Βουλγαρία, Ρουμανία, Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Τουρκία και Σλοβενία.

Σε θρησκευτικό επίπεδο, στις χώρες αυτές συναντώνται δύο από τις μεγαλύτερες θρησκείες παγκοσμίως: Ο Χριστιανισμός (Ορθόδοξος και Καθολικισμός) και το Ισλάμ. Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός αποτελεί την επικρατούσα θρησκεία της Ελλάδος – και μάλιστα το ποσοστό των Ελλήνων Ορθοδόξων Χριστιανών ξεπερνά το 90% επί του πληθυσμού της χώρας. Η Ορθοδοξία αποτελεί το κυρίαρχο δόγμα, επίσης, στη Σερβία με ποσοστό 85,1 % επί του πληθυσμού, στη Ρουμανία με ποσοστό 81 %, στο Μαυροβούνιο με ποσοστό 72,1 %, στην Π.Γ.Δ.Μ με ποσοστό 64,8%, ενώ στη Βουλγαρία οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί αγγίζουν σε ποσοστό το 60%.

Τον Καθολικισμό ασπάζεται σε ποσοστό 87,8% η Κροατία και σε ποσοστό 57,8% η Σλοβενία. Αντίστοιχα, το Ισλάμ είναι η επικρατούσα θρησκεία στην Τουρκία σε ποσοστό 99%, στο Κόσοβο σε ποσοστό 97%, στην Αλβανία σε ποσοστό 70% και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη σε ποσοστό 49%.

Θρησκευτική και Πολιτική Διαίρεση

Αν και τα κράτη της Βαλκανικής ξεκίνησαν να ανεξαρτητοποιούνται κατά τον 19^ο αιώνα, οι βαλκανικοί λαοί, χρησιμοποιώντας ως εφαλτήριο τη θρησκεία τους, κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό να μην εξισλαμιστούν από τους Οθωμανούς, οι οποίοι μέχρι και τη δεύτερη δεκαετία του 19^ου αιώνα κατείχαν το σύνολο σχεδόν της Χερσονήσου του Αίμου.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αυτά των Ελλήνων και των Σέρβων, οι οποίοι διατήρησαν στη συντριπτική τους πλειοψηφία το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, το οποίο έγινε η σημαία τους κατά τη διάρκεια των απελευθερωτικών αγώνων που διεξήγαγαν. Στην αντίπερα όχθη βρέθηκαν οι λαοί που κατοικούσαν στη σημερινή Αλβανία και Βοσνία-Ερζεγοβίνη, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Η Κροατία και η Σλοβενία, αλλάζοντας χέρια μεταξύ των Αψβούργων βασιλέων, διατήρησαν και ενίσχυσαν το καθολικό τους δόγμα. Εκτός των θρησκευτικών διαιρέσεων εντός των βαλκανικών λαών, και της δυσκολίας στην επιβίωση που ως αλλόθρησκοι βίωναν -κυρίως κάτω από τον Οθωμανικό ζυγό- η θρησκεία αποτέλεσε το πεδίο παρέμβασης στα οθωμανικά πράγματα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, και οδήγησε σε πολεμικές συγκρούσεις.

Οθωμανική Αυτοκρατορία vs Ρωσία

Χρησιμοποιώντας ως αφορμή την προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και συγκεκριμένα των Ορθοδόξων Χριστιανών, η Ρωσία παρενέβαινε συχνά στις εσωτερικές υποθέσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η πραγματική αιτία των συγκρούσεων και των παρεμβάσεων της Ρωσίας, βέβαια, βρισκόταν στον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών, και στην αντίθετη εξάπλωσή τους (οι Ρώσοι προς Νότο και τις θερμές θάλασσες – οι Οθωμανοί προς τον Βορρά). Ο ανταγωνισμός αυτός εξελίχθηκε σε γενικευμένη πολεμική σύγκρουση κατά τα έτη 1768-1774. Πρόκειται για τον πρώτο μεγάλο ρωσό-τουρκικό πόλεμο, ο οποίος βρήκε νικητές τους Ρώσους. Απότοκο της σύγκρουσης αυτής ήταν η υπογραφή της Συνθήκης Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, με την οποία ο Τσάρος αναδείχθηκε σε προστάτης όλων των Ορθοδόξων Χριστιανών που κατοικούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μέχρι και την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έλαβαν χώρα αρκετές ακόμα συγκρούσεις μεταξύ των Ρώσων και των Οθωμανών, οι οποίες κάλυπταν τον ανταγωνισμό πίσω από την πνευματική κουρτίνα της θρησκείας.

Η σύγκρουση αυτή επηρέασε καθοριστικά και τους υπόδουλους χριστιανικούς στους Οθωμανούς πληθυσμούς. Οι Έλληνες και οι Σέρβοι βρήκαν στο πρόσωπο του Τσάρου τον απελευθερωτή που αναζητούσαν και προσέβλεπαν στη βοήθειά του. Ωστόσο, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις (π.χ Ορλοφικά 1770), η τσαρική Ρωσία ουδέποτε συνέδραμε, ούτε επιδίωξε να συνδράμει ουσιαστικά στους απελευθερωτικούς αγώνες των υπόδουλων Ορθοδόξων Χριστιανών.

20ος Αιώνας και Σύγχρονα Χρόνια

Μέχρι και το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 20^ου αιώνα, σταδιακά όλα τα κράτη της Βαλκανικής είχαν δημιουργήσει ανεξάρτητους εθνικούς οίκους. Είχαν θέσει μάλιστα και τον μαξιμαλιστικό στόχο της ένταξης στα εθνικά τους σύνορα των «αλύτρωτων» αδελφών τους – πληθυσμών δηλαδή που δεν είχαν ακόμα απελευθερωθεί από τον Οθωμανικό ζυγό. Προς επίτευξη του στόχου αυτού, εκτός από την σκληρή (στρατιωτική) ισχύ, χρησιμοποίησαν την ήπια και, συγκεκριμένα, τη θρησκευτική τους επιρροή σε αυτές τις περιοχές.

Βουλγαρία vs Ελλάδος

Χαρακτηριστικότερη περίπτωση τέτοιου είδους ανταγωνισμού αποτελεί ο Μακεδονικός Αγώνας των ετών 1904-1908. Πρόκειται για έναν άτυπο πόλεμο μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας για τον πνευματικό έλεγχο στην υπό Οθωμανική κυριαρχία περιοχή της Μακεδονίας. Από τη στιγμή που το όνειρο της Μεγάλης Βουλγαρίας κατέρρευσε με τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1878, η βουλγαρική κυβέρνηση προώθησε σειρά ενεργειών με στόχο την αλλοτρίωση του Ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας και την ένταξή του στην αυτοκέφαλη βουλγαρική εκκλησία, η οποία είχε δημιουργηθεί το 1870.

Το 1893 ιδρύεται η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ) με σκοπό τον συντονισμό των χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας για την αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού. Στη πραγματικότητα η οργάνωση στόχευε στην απόσχιση της Μακεδονίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την προσάρτησή της στη Βουλγαρία. Πρώτο βήμα ήταν ο έλεγχος των χριστιανικών πληθυσμών από τη βουλγαρική εκκλησία.

Από το 1895 ξεκινά η αποστολή στη Μακεδονία ένοπλων σωμάτων, των λεγόμενων Κομιτατζήδων. Η δράση τους είχε ως στόχο τον ξεριζωμό των Ελλήνων από τις πατρογονικές τους εστίες, κυρίως μέσω της τρομοκρατίας. Μέχρι το 1906 Βούλγαροι Κομιτατζήδες είχαν δολοφονήσει χιλιάδες ιερείς, δασκάλους, πρόκριτους, και είχαν εκδιώξει από την πατρογονική γη χιλιάδες απλών ανθρώπων. Η επίσημη εμπλοκή της Ελλάδος ξεκίνησε το 1904 – αν και προηγουμένως ένοπλα σώματα εθελοντών είχαν δημιουργηθεί τόσο από Μακεδόνες, όσο και από Κρητικούς και Μανιάτες. Ο ακήρυχτος αυτός πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων θα διατηρηθεί μέχρι το 1908, οπότε και λαμβάνει χώρα η επανάσταση των Νεότουρκων. Τότε παραχωρείται Σύνταγμα και επιτρέπεται στους χριστιανικούς λαούς της αυτοκρατορίας να ασκούν ελεύθερα την πίστη τους. Ο Ελληνό-Βουλγαρικός ανταγωνισμός για τον έλεγχο της Μακεδονίας επιλύεται οριστικά κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο και την επικράτηση της Ελλάδας.

Γιουγκοσλαβία

Το 1918, μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δημιουργείται το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, το οποίο μετονομάστηκε σε Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας το 1929. Στο συγκεκριμένο κράτος συναντούνται τρεις θρησκείες: ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός (Σέρβοι), ο Καθολικισμός (Κροάτες-Σλοβένοι) και το Ισλάμ (σημερινή Βοσνία-Ερζεγοβίνη). Ο ανταγωνισμός υπήρξε εμφανής και έντονος εντός του νεότευκτου Γιουγκοσλαβικού κράτους, ιδιαίτερα μεταξύ Σέρβων και Κροατών. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι οι δύο αυτές εθνικές ομάδες είχαν εξαιρετική θρησκευτική ομοιογένεια, και κατοικούσαν επί αιώνες στις συγκεκριμένες περιοχές. Αντίθετα, οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί ήταν διασκορπισμένοι σε όλο το μήκος της Γιουγκοσλαβίας, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να δημιουργήσουν έναν συμπαγή πυρήνα προστατεύοντας τους πληθυσμούς τους.

Οι Κροάτες, περήφανοι και φανατικοί καθολικοί, εξέφραζαν τη διαφωνία τους για το γεγονός ότι στην κεφαλή του βασιλείου βρίσκονταν ένας Σέρβος-ορθόδοξος βασιλιάς, ο οποίος τους απέκλειε από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Η δράση τους έγινε μάλιστα ριζοσπαστικότερη όταν, το 1929, ιδρύθηκε η οργάνωση Ustase. Έχοντας ως βάση τον Καθολικισμό και τον κροατικό εθνικισμό, έθεσαν ως στόχο την ανεξαρτητοποίηση της Κροατίας από τη Γιουγκοσλαβία, και τη δημιουργία της Μεγάλης Κροατίας από τον ποταμό Ντρίνα μέχρι τα σύνορα του Βελιγραδίου.

Αποκορύφωμα της δράσης της Ustase υπήρξε η περίοδος 1941-1945, οπότε η Γιουγκοσλαβία τέθηκε υπό την κατοχή των Ναζί. Σχηματίστηκε το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας (NDH), το οποίο ήταν κράτος-μαριονέτα των Ναζί. Η Ustase συνεργάστηκε με τους κατακτητές και επιδόθηκε σε ένα ανελέητο κυνήγι όλων των διαφορετικών εθνικών και θρησκευτικών ομάδων. Την περίοδο 1941-1945 σκοτώθηκαν από την Ustase 100.000-110.000 Σέρβοι, Ρομά, Εβραίοι, ακόμα και Κροάτες αντί-φασίστες.

Μετά την απελευθέρωση και την επιβολή του κομμουνισμού τα πράγματα διαφοροποιήθηκαν. Το νέο καθεστώς δεν έβλεπε θρησκείες, αλλά έξι σοσιαλιστικές δημοκρατίες, οι οποίες συμβίωναν αρμονικά υπό την προστασία του Κόμματος και του Τίτο. Στόχος ήταν η επιτυχία του νέου οικοδομήματος, ενώνοντας όλες τις εθνικές και θρησκευτικές ομάδες υπό τον Τίτο. Ο Γιουγκοσλάβος ηγέτης ήταν μάλιστα ο πρώτος ο οποίος αναγνώρισε τους μουσουλμάνους που κατοικούσαν στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ως ξεχωριστή εθνική ομάδα. Τούτο προκάλεσε την έντονη αντίδραση τόσο των Σέρβων, όσο και των Κροατών – ένας μουσουλμανικός θύλακας εντός της Γιουγκοσλαβίας αποτελούσε πρόκληση. Ωστόσο οι ειδικές καταστάσεις, τις οποίες επέβαλε ο Ψυχρός Πόλεμος, δεν επέτρεψαν στις συγκεκριμένες φωνές να ανθίσουν.

Ο θάνατος του Τίτο και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου υπήρξαν θανάσιμα χτυπήματα για την ίδια την ύπαρξη του Γιουγκοσλαβικού κράτους. Χωρίς την καθοδήγηση του φυσικού της ηγέτη, και χωρίς τον φόβο του πυρηνικού ολέθρου η Γιουγκοσλαβία παραδόθηκε στα ελαττώματά της. Ο θρησκευτικός κατακερματισμός και ο έντονος εθνικισμός οδήγησαν στους πολέμους της Γιουγκοσλαβίας, από τους οποίους προέκυψαν τα σημερινά κράτη της Σερβίας, του Μαυροβουνίου, της Κροατίας, της Σλοβενίας, της Π.Γ.Δ.Μ, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και του Κοσόβου (δεν αναγνωρίζεται από αρκετά κράτη ως ανεξάρτητο κράτος, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα). Η θρησκεία ενίσχυσε τον εθνικισμό. Ο συνδυασμός αυτός οδήγησε σε αιματηρές μάχες και αποτρόπαιες σφαγές (Δραγώνας, 2018). Τα νέα κράτη που προέκυψαν στήριξαν την ύπαρξή τους στο ισχυρό θρησκευτικό στοιχείο, το οποίο ανέδειξε την ξεχωριστή εθνική ταυτότητα των κρατών αυτών.

Επιπλέον, αρκετά παραδείγματα όπου η θρησκεία όπλισε το χέρι της πολιτικής-στρατιωτικής δράσης μπορούν να αναφερθούν, όπως οι γενοκτονίες των Ποντίων και των Αρμενίων από τους Τούρκους, και οι διωγμοί των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης (1955). Μπορούν, ακόμα, να προστεθούν παραδείγματα ρητορικής που έχουν ως βάση τους το θρησκευτικό στοιχείο. Τέτοιες περιπτώσεις είναι η τακτική που ακολουθεί η Τουρκία με τους μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης και το Ισλάμ ως συνδετικός κρίκος μεταξύ Αλβανών και Κοσοβάρων. Η τελευταία αυτή περίπτωση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Κόσοβο vs Σερβίας

Η περιοχή του Κοσόβου κατοικούνταν από χριστιανικούς πληθυσμούς, Σερβικής κυρίως καταγωγής. Με την άφιξη των Οθωμανών ξεκίνησε μία εκτεταμένη προσπάθεια εξισλαμισμού και εκδίωξης του χριστιανικού στοιχείου. Η προσπάθεια αυτή ευοδώθηκε τον 17ο αιώνα, οπότε ξεκίνησαν μεγάλα ρεύματα Αλβανών να φτάνουν στη περιοχή με τις ευλογίες των Οθωμανών. Με τον τρόπο αυτόν η σύνθεση του πληθυσμού άλλαξε. Πλέον οι μουσουλμάνοι (Αλβανικής καταγωγής) αποτελούσαν την πλειοψηφία σε σχέση με τους χριστιανούς (Σερβικής κυρίως καταγωγής). Με την ίδρυση της Γιουγκοσλαβίας, το Κόσοβο εντάχθηκε ως τμήμα της σημερινής Σερβίας. Ωστόσο πάντοτε διατηρούσε τόσο την θρησκευτική του ετερότητα όσο και ιδιαίτερους δεσμούς με το Αλβανικό κράτος, το οποίο ποτέ δεν έκρυψε ότι θεωρούσε τους Κοσοβάρους αναπόσπαστο κομμάτι του εθνικού του οίκου. Αντίθετα, η Σερβία θεωρούσε (και θεωρεί ακόμα) το Κόσοβο ως τμήμα της εθνικής της επικράτειας, και δεν αναγνωρίζει την ανεξαρτησία του.

Με την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας άνοιξε το παράθυρο ευκαιρίας για την πραγματοποίηση αυτού του ονείρου. Ακολούθησε ο Πόλεμος του Κοσσυφοπεδίου, με το Κόσοβο να τίθεται υπό διεθνή εποπτεία. Εν τέλει ανακήρυξε μονομερώς την ανεξαρτησία του το 2008. Οι σχέσεις με την Αλβανία παραμένουν εξαιρετικές, και ακόμα και σε δημόσιες τοποθετήσεις των πρωθυπουργών Αλβανίας και Κοσόβου δηλώνεται η άρρηκτη ένωση μεταξύ των δύο λαών. Η θρησκεία, και σε αυτή την περίπτωση, αποτελεί τον σύνδεσμο για να παραχθεί πολιτική.

Συμπεράσματα

Υπάρχουν πολλές ακόμα περιπτώσεις που μπορούν να αναφερθούν για τη λειτουργία της θρησκείας στα πολιτικά πράγματα των Βαλκανίων. Ωστόσο, για οικονομία χώρου, είναι χρήσιμο να περιοριστούν οι ιστορικές αναφορές στα κυριότερα σημεία.

Η θρησκεία αποτελεί τον καταλύτη για τα κράτη της Βαλκανικής. Αποτελεί ταυτόχρονα τον φύλακα-άγγελο της κοινωνικής τους συνοχής, και τον κακό δαίμονα των σχέσεών τους με τα γειτονικά κράτη. Η συμβίωσή τους εντός των μεγάλων αυτοκρατοριών του Μεσαίωνα, ταυτόχρονα με τις συνεχείς μετακινήσεις που οι κατακτητές επέβαλαν, δημιούργησαν κράτη ανομοιογενή, εθνικά και θρησκευτικά. Ο ανταγωνισμός των διαφορετικών ομάδων και το αίσθημα αδικίας και καταπίεσης που ένιωθαν ο ένας για τον άλλο οδήγησαν και συνεχίζουν να οδηγούν τη συντριπτική πλειοψηφία των κρατών της Βαλκανικής στην αστάθεια και στην αδυναμία πολιτικής ωρίμανσης.

Η θρησκεία χρησιμοποιείται από την πολιτική ως δούρειος ίππος προκειμένου να εξυπηρετηθούν σχέδια επεκτατισμού-μεγαλοϊδεατισμού (π.χ Μεγάλη Βουλγαρία ή Μεγάλη Αλβανία). Ωστόσο, για τα εύθραυστα κράτη της Χερσονήσου του Αίμου αυτή η σχέση αλληλεξάρτησης τα δένει εγγύτερα στο παρελθόν, παρά τους ανοίγει την πόρτα για το μέλλον.

Πηγές:

1. HuffPost Greece. (2018). 100 χρόνια από την ίδρυση της Γιουγκοσλαβίας: 8 ερωτήσεις και απαντήσεις για το εγχείρημα και την κληρονομιά του «Γιουγκοσλαβισμού». https://www.huffingtonpost.gr/entry/100-chronia-apo-ten-idrese-tes-yioeykoslavias-8-eroteseis-kai-apanteseis-yia-to-eycheirema-kai-ten-kleronomia-toe-yioeykoslavismoe_gr_5a676df6e4b0dc592a0d25e9
2. Στάμκος, Γ. (2017). Γιατί διαλύθηκε η Γιουγκοσλαβία; http://tvxs.gr/news/istoria/giati-dialythike-i-gioygkoslabia
3. Milekic, S. (2016). Croatia’s WWII Revisionism ‘Terrifying’, Says Historian. http://www.balkaninsight.com/en/article/croatia-s-wwii-revisionism-terrifying-says-historian-09-26-2016
4. Τζίμας, Σ. (2011). Η αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. http://www.kathimerini.gr/421287/article/epikairothta/kosmos/h-aimathrh-dialysh-ths-gioygkoslavias 
5. Barber, T. (1992). The Bosnia Crisis: Serbs, Croats and Muslims: who hates who and why: Tony Barber in Zagreb traces the ancient roots of a culture clash that has shattered what was Yugoslavia into warring pieces. https://www.independent.co.uk/news/world/the-bosnia-crisis-serbs-croats-and-muslims-who-hates-who-and-why-tony-barber-in-zagreb-traces-the-1539305.html 
6. Έθνος. (1999). Η Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή και το “Ανατολικό Ζήτημα”. http://historyreport.gr/index.php/Στα-νεότερα-χρόνια/Διεθνή-Θέματα/1122-Η-συνθήκη-του-Κιουτσούκ-Καϊναρτζή-και-το-ανατολικό-ζήτημα
7. Δραγώνας, Δ. (2018). H Γιουγκοσλαβία Του «Tito». https://powerpolitics.eu/h-γιουγκοσλαβία-του-tito