Εισαγωγή

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (εφεξής: ΔΠΔ ή Δικαστήριο) ιδρύθηκε το 1998, με στόχο την εκδίκαση ειδεχθών εγκλημάτων που λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια συγκρούσεων σε περιοχές ανά την υφήλιο. Στην αρμοδιότητά του εμπίπτει η έρευνα και εκδίκαση υποθέσεων που αφορούν σε συγκεκριμένους τύπους εγκλημάτων – όπως το έγκλημα της γενοκτονίας, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, τα εγκλήματα πολέμου και το έγκλημα της επίθεσης. Κοινά χαρακτηριστικά των εγκλημάτων αυτών είναι ότι, πρώτον, αποτελούν παραβιάσεις κανόνων διεθνούς εθιμικού δικαίου, καθώς και κανόνων διεθνών συνθηκών, δεύτερον, αυτοί οι κανόνες σκοπό έχουν να προστατέψουν κοινές αξίες της διεθνούς κοινότητας και, τρίτον, υπάρχει παγκόσμιο ενδιαφέρον για την καταστολή τους (Cassese, 2012, σελ. 20). Επιπλέον, σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να συγχέεται η δικαιοδοσία του ΔΠΔ -στην οποία υπάγονται μόνο τα κράτη-μέρη στο Καταστατικό του- με αυτήν του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης (ΔΔΔ), αλλά ούτε και με αυτήν των εθνικών δικαστηρίων κάθε κράτους, ενώ, παράλληλα, διαφέρει και από τα ad hoc δικαστήρια – όπως αυτό για την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα. Μεταξύ των ιδιαιτεροτήτων του οργάνου αυτού βρίσκεται, ακόμη, η δίωξη αποκλειστικά ατόμων, και όχι ομάδων ή κρατών – κάτι που επιτρέπει την επίρριψη ευθυνών ακόμη και σε άτομα που κατέχουν υψηλές πολιτικές ή στρατιωτικές θέσεις.

Βάση όλων των παραπάνω αποτελεί το Καταστατικό της Ρώμης που υιοθετήθηκε στις 17 Ιουλίου του 1998, και το έχουν επικυρώσει 123 χώρες. Ο μεγαλύτερος αριθμός χωρών που έχουν επικυρώσει το Καταστατικό προέρχεται από την αφρικανική ήπειρο (33 κράτη) ― γεγονός που δείχνει την έντονη παρουσία του δικαστηρίου στην περιοχή,  κάνοντας μερικούς να θεωρούν ότι το τελευταίο μεροληπτεί κατά των αφρικανικών χωρών, ενώ άλλους να υποστηρίζουν ότι κάτι τέτοιο οφείλεται στο υψηλό ποσοστό συμμετοχής των κρατών αυτών στο Δικαστήριο. Δύο από τις σημαντικότερες δίκες του ΔΠΔ στην Αφρική είναι η υπόθεση Gaddafi (The Prosecutor v. Muammar Mohammed Abuminyar Gaddafi), η οποία ματαιώθηκε με το θάνατό του, και η υπόθεση Al-Bashir (The Prosecutor v. Omar Hassan Ahmad Al Bashir), η οποία βρίσκεται ακόμη σε προδικαστικό στάδιο, καθώς ο κατηγορούμενος δεν έχει ακόμη συλληφθεί.

Η Διάρρηξη των Σχέσεων.

Οι σχέσεις των αφρικανικών χωρών με το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο πάγωσαν όταν, την 1^η Φεβρουαρίου 2017, η Αφρικανική Ένωση εξέδωσε ένα ψήφισμα με το οποίο παρότρυνε τα μέλη της να αποχωρήσουν από το Δικαστήριο, κατηγορώντας το, ταυτόχρονα, για πολιτική μεροληψία, παρέμβαση στα εσωτερικά των χωρών, ακόμη και για ρατσισμό.

Το λογότυπο της Αφρικανικής Ένωσης. Πηγή:Wikipedia

Πρόκειται για ένα μη δεσμευτικό ψήφισμα, το οποίο όμως δείχνει την αγανάκτηση της Αφρικής, αλλά και την αλλαγή συμπεριφοράς της απέναντι σε ένα όργανο που πρώτη από όλους υποστήριξε, με τη Σενεγάλη να επικυρώνει πρώτη το Καταστατικό της Ρώμης. Η αντίδραση αυτή δεν εξέπληξε, αλλά μάλλον αποτέλεσε φυσικό επόμενο, βασισμένο στη συμπεριφορά του ΔΠΔ απέναντι στην Αφρική.

Μεταξύ των πυλώνων συνεργασίας τους, υπήρξε μία άγραφη συμφωνία μεταξύ του ΔΠΔ και των αρχηγών της Αφρικής, κατά την οποία οι τελευταίοι θα βοηθούσαν το Δικαστήριο στην έρευνα και σύλληψη των υπόπτων, με αντάλλαγμα την ασυλία ή τη στήριξη μίας συγκεκριμένης πολιτικής. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της Ουγκάντας που ζήτησε τη βοήθεια του ΔΠΔ  για την καταστολή του «Αντιστασιακού Στρατού του Κυρίου» (Lord’s Resistance Army-LRA), τo Δικαστήριο ανταποκρίθηκε άμεσα, στηρίζοντας εφεξής την πλευρά της κυβέρνησης της Ουγκάντας στο μακροχρόνιο εμφύλιο πόλεμο που ήδη εκτυλισσόταν. Το σημαντικότερο όλων, όμως, είναι το γεγονός ότι το ΔΠΔ δεν εξέδωσε κανένα ένταλμα σύλληψης για τους αξιωματούχους της κυβέρνησης της Ουγκάντας, παρ’όλο που και η τελευταία είχε κατηγορηθεί για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και εγκλήματα πολέμου. Μία εσκεμμένη  «αποτυχία» που, εάν δεν κατέστρεψε την εμπιστοσύνη των αφρικανικών κρατών προς το ΔΠΔ, σίγουρα την αποδυνάμωσε. Μάλιστα, το Παρατηρητήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επιβεβαίωσε ότι η αμεροληψία του Δικαστηρίου αμφισβητείται στην περίπτωση της Ουγκάντας, προσθέτοντας ότι πρέπει να αποκτήσει ξανά την απαιτούμενη εικόνα ενός αντικειμενικού διεθνούς θεσμού, που δεν βασίζεται στην πολιτική χειραγώγηση οποιασδήποτε κυβέρνησης. Η βολική αυτή σχέση, όμως, άλλαξε όταν το Δικαστήριο άρχισε να διώκει την αφρικανική κρατική ελίτ.

Πέρα από την έλλειψη αντικειμενικότητας, το Δικαστήριο κατηγορήθηκε για υπονόμευση της κρατικής κυριαρχίας και επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις των Κρατών ― προκαλώντας, έτσι, τη  δυσανασχέτηση των πολιτικών αρχηγών. Το 2015, όταν το Δικαστήριο απέσυρε τις κατηγορίες κατά του Προέδρου της Κένυας, Uhuru Kenyatta, για υποκίνηση βίας στο εσωτερικό της χώρας, αυτός δήλωσε χαρακτηριστικά ότι οι Κενυάτες «κουράστηκαν από την παρεμβατικότητα» του Δικαστηρίου. Το ίδιο επιχείρημα, μεταξύ άλλων, προέβαλαν επίσης η Νότια Αφρική και το Μπουρούντι, όταν αποφάσισαν να αποχωρήσουν από το διεθνές όργανο.

Οι Κατηγορίες Συνεχίζονται

Ένας ακόμη παράγοντας που συνέβαλε στη διάρρηξη των σχέσεων του Διεθνούς Δικαστηρίου με την Αφρικανική Ένωση είναι ο ισχυρισμός της συνεχούς στοχοποίησης της ηπείρου. Ενδεικτικά, από τις έντεκα έρευνες που βρίσκονται υπό εξέλιξη, οι δέκα αφορούν σε υποθέσεις στην Αφρική. Στη 19χρονη πορεία του Δικαστηρίου, η πλειονότητα των υποθέσεων που δίκασε αφορούσε σε Αφρικανούς υπηκόους ενώ, παράλληλα, έχουν διεξαχθεί πάνω από 26 έρευνες στην Αφρική έως τώρα. Μέχρι τον Ιούλιο του 2009, η εισαγγελική αρχή υπογράμμισε ότι είχε δεχθεί περί τις 8.000 καταγγελίες σε περισσότερες από 130 χώρες. Παρ’ όλα αυτά, το Δικαστήριο ξεκίνησε τις έρευνες σε μόλις 8 κράτη, όλα από την Αφρική: στην Ουγκάντα, στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, στο Σουδάν, στην Κένυα, στη Γουινέα, στην Ακτή Ελεφαντοστού και στ Λιβύη. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 2005, ο Δικαστής Goldstone χαρακτήρισε ως «σύμπτωση» το γεγονός ότι, μέχρι τότε, η πλειονότητα των υποθέσεων αφορούσε την Αφρική.

Έρευνες του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου εν εξελίξει. Πηγή: International Criminal Court

Την ίδια στιγμή, γίνεται λόγος για μία νέα μορφή αποικιοκρατίας και ιμπεριαλισμού, με τους Κενυάτες πολιτικούς, Uhuru Kenyatta και William Ruto, να χαρακτηρίζουν το Δικαστήριο «εργαλείο δυτικής νεοαποικιοκρατίας». Παράλληλα, ο Πρόεδρος της Ρουάντας, Paul Kagame, έχει δηλώσει ότι το ΔΠΔ στοχεύει «στην υποτίμηση των ανθρώπων από φτωχές ή αφρικανικές χώρες και άλλα αδύναμα κράτη, στο πλαίσιο της οικονομικής ανάπτυξης και πολιτικής», ενώ κάνει λόγο και για «επιλεκτική δικαιοσύνη». Σημειώνεται ότι η Ρουάντα δεν είναι μέλος του δικαστηρίου.

Στον αντίποδα, οι υπέρμαχοι του δικαστηρίου υποστηρίζουν ότι η επικέντρωση στην Αφρική είναι απλώς ένα λογικό επακόλουθο του γεγονότος ότι η πλειοψηφία των κρατών-μερών του Καταστατικού της Ρώμης -και, συνεπώς, οι περισσότερες υποθέσεις- προέρχονται από την αφρικανική ήπειρο. Ακόμη, δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητο το γεγονός ότι τα αφρικανικά κράτη, με δική τους βούληση, ζητούν την επέμβαση του δικαστηρίου – όπως η Ουγκάντα, το Μάλι, η Ακτή Ελεφαντοστού, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και η Γκαμπόν. Ένα καθαρά νομικό επιχείρημα που, επίσης, προβάλλεται υπέρ της δράσης του ΔΠΔ στα αφρικανικά εδάφη  βασίζεται στην αρχή της συμπληρωματικότητας (principle of complementarity), σύμφωνα με την οποία η δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου είναι συμπληρωματική της δικαιοδοσίας των εθνικών ποινικών δικαστηρίων (αρ. 1, εδ. β’  Καταστατικό της  Ρώμης), εφόσον τα τελευταία αρνούνται ή αδυνατούν να αντιμετωπίσουν μία κατάσταση. Η αναποτελεσματικότητα, λοιπόν, των εθνικών νομικών συστημάτων στην Αφρική είναι αυτή που επιτρέπει και ισχυροποιεί τη δραστηριότητα του Δικαστηρίου στην περιοχή, σύμφωνα με τους υποστηρικτές του.

Οι κατηγορίες, όμως, δεν σταματούν εδώ. Το Δικαστήριο βάλλεται, επίσης, για λόγους «δυτικοποίησης» και «πολιτικοποίησης» της δικαιοσύνης. Ο δικαστής, Richard  Goldstone, υπογράμμισε την πολιτική φύση των διεθνών ποινικών δικαστηρίων πριν τη δημιουργία του ΔΠΔ, επισημαίνοντας ότι «

Ο δικαστής Richard Goldstone. Πηγή: israelidag.se

το πρόβλημα με το Συμβούλιο Ασφαλείας είναι ότι είπε “όχι” στην υπόθεση της Καμπότζης, της Μοζαμβίκης, του Ιράκ και άλλων περιοχών, όπου ειδεχθή εγκλήματα έλαβαν χώρα, αλλά “ναι” στην υπόθεση της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουάντας. Αυτή είναι μία πολιτική απόφαση για το πού θα πρέπει να απονεμηθεί η δικαιοσύνη… Σημειωτέον ότι δεν έχουν δημιουργηθεί ad hoc δικαστήρια για τα εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί από τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας…».

Πρόβλημα, επίσης, δημιουργεί το γεγονός ότι σε αρκετές περιπτώσεις το ΔΠΔ δείχνει να υποστηρίζει πολιτικές φιλοδυτικών κυβερνήσεων. Για παράδειγμα, στην Ουγκάντα, το Δικαστήριο απήγγειλε κατηγορίες μόνο στον αρχηγό του LRA (βλ. παραπάνω), και όχι στην φιλοαμερικανική κυβέρνηση υπό την αρχηγεία του Προέδρου Museveni. Ακόμη, στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, το Δικαστήριο σιώπησε για τη σύνδεση μεταξύ του στρατού της Ουγκάντας και της Ρουάντας -και οι δύο φιλοαμερικανικοί-, και  τις εθνικές πολιτοφυλακές, οι οποίες βρίσκονταν στο επίκεντρο της σφαγής πολλών πολιτών. Ο Mahmood Mamdani, ακαδημαϊκός, συγγραφέας και πολιτικός σχολιαστής από την Ουγκάντα, δήλωσε ότι «το ΔΠΔ μετατρέπεται σε ένα δυτικό δικαστήριο για να δικάσει την Αφρική για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας», ενώ ο Ramesh Thakur, πρώην αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου των Ηνωμένων Εθνών, είπε χαρακτηριστικά, αναφερόμενος στο ΔΠΔ, ότι «ένα δικαστήριο που προορίζεται να υπηρετεί την παγκόσμια δικαιοσύνη αρκείται στην επιβολή μίας επιλεκτικής δικαιοσύνης της Δύσης κατά των υπολοίπων».

Και Τώρα;

Η μαζική αποχώρηση των αφρικανικών Κρατών από το Καταστατικό της Ρώμης μπορεί να μην αποτελεί ένα ακλόνητο γεγονός που θα πραγματοποιηθεί σίγουρα, αλλά αρκετές χώρες οδεύουν προς αυτήν την κατεύθυνση, με το Μπουρούντι, την Νότια Αφρική και την Γκάμπια να κρατούν τα ηνία, και την Ουγκάντα, το Τσαντ, την Κένυα και την Ναμίμπια να ακολουθούν. Αντίθετα, χώρες όπως  η Δημοκρατία του Κονγκό, η Σενεγάλη και η Νιγηρία υποστηρίζουν τη δράση του δικαστηρίου, δημιουργώντας, με αυτόν τον τρόπο, ένα κλίμα αβεβαιότητας και διχασμού στο εσωτερικό της ηπείρου. Πρόσφατα, ωστόσο, το Ανώτατο Δικαστήριο της Νότιας Αφρικής αποφάνθηκε ότι η απόφαση της αποχώρησης, που λήφθηκε χωρίς κοινοβουλευτική έγκριση, είναι αντισυνταγματική και άκυρη, αναγκάζοντας, έτσι, την κυβέρνηση να ανακαλέσει την απόφασή της. Αντίστοιχα, ο νέος Πρόεδρος της Γκάμπια, Adama Barrow, ανέτρεψε την απόφαση περί αποχώρησης του προκατόχου του, εκφράζοντας, ταυτόχρονα, τη στήριξή του προς το ΔΠΔ. Δύο γεγονότα που αναμφίβολα ενισχύουν μία ασταθή κατάσταση, βυθίζοντας την Αφρική ακόμη περισσότερο στα ήδη υπάρχοντα προβλήματα.

Όμως το ψήφισμα της Αφρικανικής Ένωσης, αν και μη δεσμευτικό, και η επιθυμία των λιγοστών -προς το παρόν- χωρών να απαλλαγούν από το ΔΠΔ δεν μένουν χωρίς συνέπειες. Η αποχώρηση ενός και μόνο κράτους μπορεί να οδηγήσει σε πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα (γνωστά και ως «domino effect»), κάτι που θα εμποδίσει την πραγματοποίηση ενός από τους βασικούς στόχους του δικαστηρίου – την απαλλαγή από την ασυλία για ειδεχθή εγκλήματα. Η δυσπιστία κάποιων χωρών οδηγεί, παράλληλα, στην υπονόμευση του έργου του δικαστηρίου, και στη δημιουργία αμφιβολιών για την ακεραιότητα του διεθνούς αυτού οργάνου και, συνεπώς, για την αποτελεσματικότητά του και την δίκαιη και ίση απονομή της δικαιοσύνης.

Η Αφρικανική Ένωση σε συνεδρίαση. Πηγή: Human Rights Brief

Αντι Επιλόγου

Μπορούμε, πράγματι, να μιλάμε για ένα Διεθνές Δικαστήριο, από τη στιγμή που κράτη με πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια σκηνή -όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Ρωσία και η Κίνα- δεν είναι μέλη του; Από την άλλη πλευρά, μπορεί κανείς να υποχρεώσει ένα κράτος να γίνει μέλος σε ένα διεθνές όργανο, σεβόμενος, ταυτόχρονα, την κυριαρχία του; Όποια και αν είναι η απάντηση, είναι ξεκάθαρο ότι η δράση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου περιορίζεται σημαντικά χωρίς την Αφρική, αφού η πλειονότητα των υποθέσεων που χειρίζεται αφορούν σε αυτήν. Από την άλλη, ούτε και η Αφρική μπορεί να αποκοπεί τελείως από το Δικαστήριο, καθώς είναι το κύριο όργανο που μπορεί να αντιμετωπίσει ποινικές υποθέσεις βεληνεκούς που, συχνά, ίσως ξεπερνούν τις δυνατότητες των εθνικών νομικών της συστημάτων. Μία αμφίσημη σχέση, λοιπόν, που μόνο ο χρόνος μπορεί να διασφαλίσει – ή και όχι.

Πηγές:

1. Cassese, A. (2012). International Criminal Law. Εκδόσεις Oxford, pp. 20
2. Branch, A. (2017). The ICC can’t live with Africa, but it can’t live without it either. https://theconversation.com/the-icc-cant-live-with-africa-but-it-cant-live-without-it-either-74210
3. Igunza, E. (2017). African Union backs mass withdrawal from ICC. http://www.bbc.com/news/world-africa-38826073
4. The Guardian. (2017). African leaders plan mass withdrawal from international criminal court.  https://www.theguardian.com/law/2017/jan/31/african-leaders-plan-mass-withdrawal-from-international-criminal-court
5. New African Magazine. (2017). Is the ICC a tool to recolonise Africa? http://newafricanmagazine.com/icc-tool-recolonise-africa/
6. Dersso, S. (2017). South Africa’s future in the ICC is still uncertain. http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/03/south-africa-future-icc-uncertain-170313122508594.html
7. International Criminal Court. (n.d.). Understanding the International Criminal Court. https://www.icc-cpi.int/iccdocs/PIDS/publications/UICCEng.pdf
8. Reuters. (2015). Kenya’s president says ‘tired of interference’ from ICC. https://uk.reuters.com/article/uk-kenya-diplomacy/kenyas-president-says-tired-of-interference-from-icc-idUKKCN0T411M20151115
9. Ba, O. (2016). Why is South Africa withdrawing from the International Criminal Court? And why now? http://africasacountry.com/2016/10/why-is-south-africa-withdrawing-from-the-international-criminal-court-and-why-now/
10. Arieff, A., Margesson, R., Browne, M.A., Weed, M.C. (2011). International Criminal Court Cases in Africa: Status and Policy Issues. https://fas.org/sgp/crs/row/RL34665.pdf
11. Cruvellier, T. (2016). The ICC, Out of Africa. https://www.nytimes.com/2016/11/07/opinion/the-icc-out-of-africa.html