Η εξερεύνηση του διαστήματος ήταν πάντα η απόλυτη πρόκληση και μια πολύ ελκυστική περιπέτεια για τον άνθρωπο. Ήδη από τη δεκαετία του ’60, με την πρώτη προσσελήνωση του Απόλλων 11, οι άνθρωποι κοιτούσαν τον ουρανό και έβλεπαν το μέλλον. Η πρόσφατη ιστορική ανακάλυψη νερού στην επιφάνεια του Άρη άνοιξε ένα ολοκαίνουριο κεφάλαιο για την εξερεύνηση του διαστήματος. Σύμφωνα με τον Διοικητή της NASA, Charles Bolden, “η NASA είναι πιο κοντά στην αποστολή Αμερικάνων αστροναυτών στον Άρη από ότι σε οποιοδήποτε σημείο στην ιστορία”.

Το διάστημα είναι μία συναρπαστική και ιδιαίτερα σημαντική περιοχή, η οποία λόγω της μοναδικής φύσης της προσφέρει οφέλη, αλλά και υπολογίσιμους κινδύνους. Για τον λόγο αυτό, από πολύ νωρίς τα κράτη θέλησαν να ρυθμίσουν όλες τις παραμέτρους για την εξερεύνηση και τη χρήση του διαστήματος προς όφελός τους, αλλά και προς το συμφέρον όλης της ανθρωπότητας. Αυτό είχε ως συνέπεια η διεθνής κοινότητα να προβεί στην κατάρτιση – και υπογραφή – διεθνών συμβάσεων για το διάστημα ήδη από το 1967.

Το σώμα δικαίου που διέπει και ρυθμίζει όλες τις δραστηριότητες που σχετίζονται με το διάστημα, αποτελεί το Δίκαιο του Διαστήματος. Εκτός από τις πέντε βασικές Διεθνείς Συμβάσεις, αλλά και τις Γενικές Αρχές, το Δίκαιο του Διαστήματος περιλαμβάνει διεθνείς συμφωνίες, συνθήκες, συνέδρια, κανονισμούς των διεθνών οργανισμών, εθνικούς νόμους και κανονισμούς, εκτελεστικές και διοικητικές πράξεις, καθώς και δικαστικές αποφάσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το Δίκαιο του Διαστήματος να αντιμετωπίζει μια ποικιλία διαφορετικών θεμάτων. Τέτοια είναι οι στρατιωτικές δραστηριότητες στο διάστημα, η ευθύνη για ζημιές που προκλήθηκαν από διαστημικά αντικείμενα, η διάσωση των αστροναυτών, η επίλυση διαφορών, η προστασία των εθνικών συμφερόντων, η ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με πιθανούς κινδύνους στο διάστημα και πολλά άλλα.

Η πεμπτουσία, βέβαια, όλου του Δικαίου του Διαστήματος βρίσκεται στις πέντε Συμβάσεις των Ηνωμένων Εθνών, και στις πέντε γενικά παραδεδεγμένες Αρχές για το Διάστημα.

Διεθνείς Συμβάσεις για το Διάστημα

Πιο συγκεκριμένα οι πέντε βασικές Διεθνείς Συμβάσεις για το Εξωατμοσφαιρικό Διάστημα είναι οι εξείς:

1. «Η Συνθήκη επί των Αρχών που Διέπουν τη Δραστηριότητα των Κρατών κατά την Εξερεύνηση και Χρησιμοποίηση του Διαστήματος, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και των Άλλων ουράνιων Σωμάτων» (1967) -γνωστή και ως “Outer Space Treaty”.

Αυτή η σύμβαση είναι η λυδία λίθος όλου του Δικαίου του Διαστήματος. Σύμφωνα με αυτήν, η εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος διενεργείται προς όφελος όλων των χωρών, και ουσιαστικά αποτελεί μία «επαρχία» όλης της ανθρωπότητας. Το διάστημα θα πρέπει να παραμένει ελεύθερο για εξερεύνηση και χρήση από όλα τα κράτη, καθώς δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο οικειοποίησης με την εδραίωση οποιασδήποτε εθνικής κυριαρχίας (μέσω της χρήσης ή κατοχής). Η συγκεκριμένη διάταξη εξομοιώνει το καθεστώς του διαστήματος με αυτό της ανοιχτής θάλασσας. Επιπρόσθετα, στα κράτη απαγορεύεται ρητά να τοποθετούν πυρηνικά όπλα ή άλλα όπλα μαζικής καταστροφής σε τροχιά, σε ουράνια σώματα ή σε διαστημικό τους σταθμό, με οποιοδήποτε τρόπο. Η Σελήνη και τα άλλα ουράνια σώματα θα πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς. Παράλληλα, οι αστροναύτες πρέπει να θεωρηθούν ως  απεσταλμένοι όλης της ανθρωπότητας.

Μία από τις πιο σημαντικές διατάξεις ορίζει ότι τα συμβαλλόμενα κράτη φέρουν την ευθύνη για τις εθνικές διαστημικές δραστηριότητες, οι οποίες πραγματοποιούνται τόσο από κυβερνητικές όσο και από μη κυβερνητικές οντότητες, καθώς επίσης και για τις ζημίες που προκαλούνται από τα διαστημικά αντικείμενά τους. Αυτό σημαίνει ότι το κράτος είναι υπεύθυνο και για τις πράξεις, παραδείγματος χάρη, εταιριών, ή ακόμα και ατόμων. Επίσης, μέσα από τη σύμβαση, γίνεται σαφές ότι για αυτές τις μη κυβερνητικές δραστηριότητες απαιτείται άδεια και διαρκής έλεγχος από το ενδεδειγμένο συμβαλλόμενο κράτος. Τέλος, τα κράτη μέλη της σύμβασης πρέπει να αποφεύγουν την επιβλαβή μόλυνση του διαστήματος και των ουρανίων σωμάτων.

2. «Η Συμφωνία για τη Διάσωση των Αστροναυτών, την Επιστροφή των Αστροναυτών και την Επιστροφή Αντικειμένων που Εκτοξεύθηκαν στο Διάστημα» (1968) -ή αλλιώς “Rescue Agreement”.

Η συμφωνία αυτή πραγματεύεται και αναπτύσσει περεταίρω τα στοιχεία των άρθρων 5 και 8 της προηγούμενης Συνθήκης για το Διάστημα. Συγκεκριμένα προβλέπει ότι, αφού οι αστροναύτες θεωρούνται απεσταλμένοι όλης της ανθρωπότητας, τα συμβαλλόμενα κράτη είναι υποχρεωμένα να λαμβάνουν όλα τα δυνατά μέτρα για τη διάσωση και την παροχή βοήθειας στους αστροναύτες που βρίσκονται σε κίνδυνο, και στη συνέχεια να φροντίζουν για την επιστροφή τους στο κράτος εκτόξευσης. Δεν έχουν το δικαίωμα να κρατήσουν τους αστροναύτες περιορισμένους, παρά τη θέληση τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το προσωπικό των διαστημοπλοίων, όσο αυτά βρίσκονται στο διάστημα, υπόκειται στους νόμους του κράτους νηολόγησης. Παράλληλα, η Συμφωνία Διάσωσης ορίζει, ότι όλα τα συμβαλλόμενα κράτη, κατόπιν αιτήσεως, πρέπει να παρέχουν βοήθεια στο κράτος εκτόξευσης, με σκοπό την ανάκτηση διαστημικών αντικειμένων που επιστρέφουν στη Γη και προσγειώνονται σε περιοχή εκτός της εδαφικής κυριαρχίας του.

3. «Σύμβαση για τη Διεθνή Ευθύνη από τις Ζημίες που Προκαλούνται από τα Διαστημικά Αντικείμενα» (1972) -γνωστή ως “Liability Convention”.

Η συγκεκριμένη σύμβαση εξειδικεύει το άρθρο 7 της Συνθήκης για το Διάστημα. Προβλέπει ότι το συμβαλλόμενο στην σύμβαση κράτος εκτόξευσης έχει την πλήρη ευθύνη της αποστολής. Έτσι, υποχρεούται να καταβάλει αποζημίωση για οποιαδήποτε ζημία προκλήθηκε από διαστημικά αντικείμενά του, τόσο στην επιφάνεια της Γης, όσο και σε τυχόν αεροσκάφη με τα οποία συγκρούστηκε. Παράλληλα, ευθύνεται για ζημίες που οφείλονται σε λανθασμένους χειρισμούς του στο διάστημα. Η σύμβαση προβλέπει, επίσης, διαδικασίες για τη διευθέτηση των αξιώσεων για αποζημίωση.

4. «Η Σύμβαση για την Καταχώριση σε Νηολόγιο των Διαστημικών Αντικειμένων» (1975) -ή αλλιώς “Registration Convention”.

Η σύμβαση αυτή είναι απάντηση στις απαιτήσεις πολλών συμβαλλόμενων στις προηγούμενες συνθήκες κρατών για περισσότερη διαφάνεια και οργάνωση. Εδώ, λοιπόν, γίνεται μνεία για έναν μηχανισμό που θα παρέχει στα μέλη ένα μέσο για τον εντοπισμό των διαστημικών αντικειμένων. Η σύμβαση διεύρυνε το πεδίο εφαρμογής του μητρώου των Ηνωμένων Εθνών για αντικείμενα που εκτοξεύονται στο διάστημα, το οποίο είχε συσταθεί με την απόφαση 1721B (XVI) το Δεκέμβριο του 1961, και αφορούσε θέματα σχετικά με τις ευθύνες των κρατών για τα διαστημικά αντικείμενά τους. Έτσι, το Μητρώο εξασφαλίζει πλήρη και ελεύθερη πρόσβαση στις πληροφορίες που παρέχονται από τα κράτη και τους διεθνείς διακυβερνητικούς οργανισμούς.

5. «Η Συμφωνία για τις Δραστηριότητες των Κρατών επί της Σελήνης και των Άλλων Ουράνιων Σωμάτων» (1979) -ή “Moon Agreement”.

Η συμφωνία αυτή επιβεβαιώνει και επεξεργάζεται πολλές από τις διατάξεις της Συνθήκης για το Διάστημα, όπως αυτές εφαρμόζονται στη Σελήνη και άλλα ουράνια σώματα. Ορίζει ότι τα εν λόγω σώματα θα πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς, και ότι το περιβάλλον τους δεν θα πρέπει να διαταραχθεί. Τα Ηνωμένα Έθνη θα πρέπει να είναι ενημερωμένα για τη θέση και τον σκοπό οποιοδήποτε σταθμού δημιουργείται πάνω σε αυτά τα σώματα. Επιπλέον, η συμφωνία προβλέπει ότι η Σελήνη και οι φυσικοί πόροι της είναι κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας, και ότι πρέπει να θεσπιστεί ένα διεθνές καθεστώς το οποίο να διέπει την εκμετάλλευση των πόρων αυτών.

Γενικές Αρχές Δικαίου του Διαστήματος

Οι πέντε Γενικές Αρχές, που λειτουργούν ως κατευθυντήριες γραμμές για τα κράτη σε θέματα Δικαίου του Διαστήματος, είναι οι εξείς:

1. «Δήλωση των νομικών αρχών που διέπουν τις δραστηριότητες των κρατών κατά την εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος» (1963)

Αυτή η αρχή, ουσιαστικά, συνοψίζει το περιεχόμενο όλων το παραπάνω συμβάσεων. Τονίζοντας τη σημασία της χρήσης του διαστήματος για ειρηνικούς σκοπούς και για το συμφέρον όλης της ανθρωπότητας.

2. «Οι αρχές που διέπουν τη χρήση τεχνητών δορυφόρων της Γης για διεθνείς απευθείας τηλεοπτικές εκπομπές» (1982)

Οι δραστηριότητες στον τομέα των διεθνών ραδιοτηλεοπτικών εκπομπών μέσω δορυφόρου θα πρέπει να πραγματοποιούνται κατά τρόπο συμβατό με τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών, συμπεριλαμβανομένης της αρχής της μη επέμβασης. Οι δραστηριότητες αυτές πρέπει να προωθούν την ελεύθερη διάδοση και την αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών και γνώσεων στον πολιτιστικό, επιστημονικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό τομέα. Τέλος, κυρίαρχο στις διεργασίες αυτές πρέπει να είναι το Διεθνές Δίκαιο, συμπεριλαμβανομένου του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.

3. «Οι αρχές που διέπουν την Τηλεπισκόπηση της Γης από το Διάστημα» (1986)

Η αρχή αυτή είχε ως σκοπό να προάγει και να ενδυναμώσει τη διεθνή συνεργασία πάνω σε αυτόν τον τομέα. Με αυτήν εισάγεται ο όρος της «τηλεπισκόπησης», που σημαίνει την ανίχνευση της επιφάνειας της Γης από το διάστημα, με τη χρήση των ιδιοτήτων των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων που εκπέμπονται και αντανακλώνται από τα διάφορα αντικείμενα τα οποία μπορούν να ανιχνευτούν. Σκοπός είναι η βελτίωση της διαχείρισης των φυσικών πόρων για την προστασία του περιβάλλοντος. Γίνεται σαφές ότι όλες αυτές οι δραστηριότητες διέπονται από το Διεθνές Δίκαιο. Τέλος, είναι απαραίτητο όταν ένα μέλος διενεργεί ένα πρόγραμμα τηλεπαρακολούθησης να ενημερώνει τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών και να παράσχει κάθε άλλη σχετική πληροφορία, όταν αυτό του ζητηθεί.

4. «Οι Αρχές σχετικά με τη χρήση πηγών πυρηνικής ενέργειας στο Διάστημα» (1992)

Με την αρχή αυτή αναγνωρίζεται το γεγονός ότι, για ορισμένες αποστολές στο διάστημα, ενδείκνυται η χρήση πηγών πυρηνικής ενέργειας λόγω της συμπαγούς μορφής τους, της μεγάλης διάρκειας ζωής τους, και άλλων συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τους. Γίνεται σαφές, βέβαια, ότι τα κράτη που εκτοξεύουν σκάφη με πηγές πυρηνικής ενέργειας πρέπει να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για την προστασία των ατόμων, των πληθυσμών και της βιόσφαιρας, προλαμβάνοντας πυρηνικά ατυχήματα. Ο σχεδιασμός και η χρήση των διαστημικών αντικειμένων με πηγές πυρηνικής ενέργειας επί του σκάφους πρέπει να διασφαλίζει, με υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης, ότι οι κίνδυνοι διατηρούνται κάτω από τα αποδεκτά επίπεδα.

5. «Η Διακήρυξη της Διεθνούς Συνεργασίας κατά την εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος προς όφελος και προς το συμφέρον όλων των κρατών, λαμβάνοντας ιδιαιτέρως υπόψη τις ανάγκες των αναπτυσσόμενων χωρών» (1996)

Σύμφωνα με αυτήν την αρχή, τα συμβαλλόμενα κράτη είναι ελεύθερα να καθορίζουν όλες τις πτυχές της συμμετοχής τους στη διεθνή συνεργασία για την εξερεύνηση και τη χρήση του διαστήματος, σε μια δίκαιη και αμοιβαία αποδεκτή βάση. Όλα τα κράτη, ιδίως εκείνα με εμπειρία σε προγράμματα εξερεύνησης και χρήσης του διαστήματος, θα πρέπει να συμβάλλουν στην προώθηση και στην ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας. Στο πλαίσιο αυτό είναι θεμιτό να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα συμφέροντα των αναπτυσσόμενων χωρών, και των χωρών με ανερχόμενα διαστημικά προγράμματα, καθώς και να προωθείται η διεθνής συνεργασία με χώρες οι οποίες έχουν περισσότερη εμπειρία στον χώρο. Η διεθνής συνεργασία πρέπει να διεξάγεται με τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους.

Νομική διαφορά Συμβάσεων και Αρχών

Όσον αφορά τις Διεθνείς Συμβάσεις για το Διάστημα, μετά την έγκρισή τους από τη Γενική Συνέλευση, έγιναν διαθέσιμες για υπογραφή και επικύρωση από τα κράτη. Βάσει του Διεθνούς Δικαίου, οι διατάξεις τους δεσμεύουν, αποκλειστικά, τα κράτη εκείνα που τις έχουν υπογράψει και επικυρώσει. Επιπρόσθετα, συμφωνούν με τις Αρχές για την εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος, οι οποίες – με τη σειρά τους – υποχρεώνουν και τα κράτη εκείνα τα οποία δεν έχουν συμφωνήσει να δεσμεύονται νομικά από τις Διεθνείς Συμβάσεις. Οι πέντε Γενικές Αρχές έχουν το νομικό καθεστώς ψηφισμάτων της Γενικής Συνέλευσης. Παρέχουν γενικά παραδεδεγμένες αλήθειες, κανόνες και πρότυπα, βάσει των οποίων τα κράτη μπορούν να ρυθμίσουν όλες τις δραστηριότητές τους που σχετίζονται με το διάστημα.

Πηγές

http://www.nasa.gov/press-release/nasa-releases-plan-outlining-next-steps-in-the-journey-to-mars

http://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/index.html

http://ikee.lib.auth.gr/record/107202/files/gri-2008-1647.pdf

http://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/treaties.html