Το απόγευμα της 28ης Οκτωβρίου, ανήμερα της εθνικής εορτής, ο Έλληνας ομογενής Κωνσταντίνος Κατσίφας έπεφτε νεκρός από τα πυρά Αλβανών αστυνομικών στο χωριό Βουλιαράτες, κοντά στο Αργυρόκαστρο.  Αρχικώς φάνηκε να είχε προηγηθεί κάποιο επεισόδιο αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο πλευρών, με αφορμή την ανύψωση της ελληνικής σημαίας από τον Κ. Κατσίφα. Στην συνέχεια ακολούθησε καταδίωξη και ανταλλαγή πυροβολισμών, με αποτέλεσμα τον θάνατο τού Έλληνα ομογενούς[1]. Η εκδοχή της αλβανικής αστυνομίας έκανε λόγο για κλήση που δέχτηκε, και η οποία αναφερόταν σε ήχους πυροβολισμών. Μόλις αυτή έφτασε στο σημείο, ο 35χρονος άρχισε να πυροβολεί σε βάρος τους, με αποτέλεσμα να ζητηθεί η συνδρομή ειδικών δυνάμεων. Ακολούθησαν εκατέρωθεν πυροβολισμοί, που οδήγησαν στο θάνατο του Κατσίφα. Το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών αντέδρασε άμεσα, ζητώντας την διαλεύκανση της υπόθεσης και των συνθηκών που οδήγησαν στον θάνατο του 35χρονου, κάνοντας λόγο για «απαράδεκτο» γεγονός[2]. Την επόμενη μέρα, μάλιστα, κλήθηκε η Αλβανίδα πρέσβειρα, στην οποία παραδόθηκε έντονο διάβημα από το Υπουργείο Εξωτερικών. Τελευταίες πληροφορίες σχετικές με το περιστατικό έκαναν λόγο για συμμετοχή του 35χρονου σε γιορτινή εκδήλωση χωρίς να δημιουργείται κανένα πρόβλημα. Εν συνεχεία ο ίδιος, οπλισμένος με καλάσνικοφ, πυροβόλησε κατά διερχόμενου αστυνομικού οχήματος, προκαλώντας έτσι την καταδίωξή του και, εν τέλει, το θάνατό του μετά από ανταλλαγή πυροβολισμών. Η ελληνική αστυνομία βρίσκεται σε επαφές με την αντίστοιχη αλβανική προκειμένου να συμμετάσχει στην έρευνα της υπόθεσης.

Μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων που βλέπουν το φως της δημοσιότητας τις τελευταίες ώρες κάνουν λόγο για “εκτέλεση” του Κατσίφα από τις αλβανικές αστυνομικές αρχές, και το σύρσιμο του πτώματός του για περισσότερο από 60 μέτρα. Στενός φίλος του Κ. Κατσίφα δήλωσε στην ελληνική τηλεόραση πως αφορμή για το ξέσπασμα της διαμάχης αποτέλεσε μια αυτοσχέδια ελληνική σημαία του 35χρονου, η οποία προκάλεσε την αλβανική αστυνομία, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει το επεισόδιο που οδήγησε στον θάνατό του. Ελπίδες για την πλήρη και διαφανή διερεύνηση των συνθηκών της δολοφονίας δίνει η διενέργεια έρευνας που θα γίνει και από την ελληνική δικαιοσύνη. Προς αυτή την κατεύθυνση θα συμβάλλει η εξέταση της σωρού του θύματος από Έλληνα ιατροδικαστή, μετά την έγκριση που έδωσαν οι αλβανικές αρχές – αν και αρχικώς είχαν αρνηθεί το ενδεχόμενο αυτό. 

Είναι όμως αυτό το συμβάν ένα μεμονωμένο και, ενδεχομένως, τυχαίο γεγονός σε ό,τι αφορά τη μεταχείριση της ελληνικής μειονότητας από το αλβανικό καθεστώς; Είναι κανείς βέβαιος πως ο θάνατος του Κ. Κατσίφα θα είναι το τελευταίο θλιβερό επεισόδιο στις σχέσεις της ελληνικής μειονότητας στη Βόρεια Ήπειρο με την αλβανική κυβέρνηση; Η απάντηση απαιτεί την εξέταση της αντιμετώπισης που έτυχε η ελληνική μειονότητα από τις αλβανικές κυβερνήσεις από το 1991, και την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη γείτονα χώρα, μέχρι σήμερα.

Διεθνής Κατοχύρωση Μειονοτικών Δικαιωμάτων

Αρχικώς να σημειώσουμε πως ήδη από το 1914, με το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας και τη Συνθήκη της Καπέστιτσας το 1921, γίνεται λογος για τα δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας και την αυτονομία της Β. Ηπείρου. Ακόμη χαρακτηριστικότερη η δήλωση του Αλβανού πρωθυπουργού Φαν Νόλι στην Κοινωνία των Εθνών το 1921, η οποία αναφερόταν στην προστασία των μειονοτήτων, και βάση της οποίας το Διεθνές Δικαστήριο (τότε Διεθνές Δικαστήριο Διαρκούς Δικαιοσύνης) καταδίκασε[3] το 1935 την Αλβανία για καταπάτηση των δικαιωμάτων των Ελλήνων σχετικά με τα σχολεία[4]. Το 1995 η Αλβανία υπέγραψε την Ευρωπαική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία κατοχυρώνει πληθώρα δικαιωμάτων, για τα οποία όμως συνεχίζει να μάχεται η μειονότητα.

Η πολιτική Χότζα ως οδηγός

Εν συνεχεία, και ήδη από την εποχή Χότζα ακόμη, το αλβανικό καθεστώς τασσόταν πολέμιο της ελληνικής μειονότητας . Αναγνωρίζονταν ως μειονοτικά μόνο 99 χωριά της Β. Ηπείρου – και, επομένως, μειονοτικά δικαιώματα μόνο σε όσους διέμεναν εκεί. Χαρακτηριστικά της πολιτικής ενός απομονωμένου από τον υπόλοιπο κόσμο κομμουνιστικού καθεστώτος αποτέλεσαν, μεταξύ άλλων, η επιχείρηση καταγραφής ενός μειωμένου αριθμού μειονοτικών σε σχέση με την πραγματικότητα, καθώς ακόμη και η μεταφορά αλβανικών οικογενειών από το Βορρά στις μειονοτικές περιοχές με σκοπό την  αλλοίωση του πληθυσμού[5]. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, και με την πτώση του κομμουνισμού, μεγάλο μέρος των Ελλήνων της Β. Ηπείρου αποφάσισε να εγκαταλείψει τις εστίες του και να διεκδικήσει ένα καλύτερο μέλλον στην Ελλάδα.

Το 1991, στις πρώτες ελεύθερες πολυκομματικές εκλογές στην Αλβανία, συμμετείχε η οργάνωση της Ομόνοιας, η οποία εκπροσωπούσε την ελληνική μειονότητα και τα συμφέροντά της. Κατάφερε να εκλέξει 5 βουλευτές. Αποτέλεσμα της επιτυχίας της, η ψήφιση νόμου[6]από την αλβανική Βουλή που απαγόρευε στην Ομόνοια να κατέβει εκ νέου σε εκλογές. Στη θέση της ήρθε το Κόμμα Ενώσεως για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, «ΚΕΑΔ», ως το πολιτικό παρακλάδι της Ομόνοιας. Το ΚΕΑΔ διατηρεί ακόμη σήμερα το status του πολιτικού κόμματος. Πολλές φορές όμως έχει συμμετάσχει σε κυβερνητικούς σχηματισμούς με κόμματα και ηγέτες οι οποίοι ευθύνονται για πολλά από τα δεινά της ελληνικής μειονότητας, με αποτέλεσμα να έχει κατηγορηθεί για «αλβανοποίηση» (Μπαλτσιώτης 2009/2010).

Η κυβέρνηση Μπερίσα -ή αλλιώς το ”κεντροδεξιό” Δημοκρατικό Κόμμα που προτωστάτησε στις διαδηλώσεις κατά του κομμουνιστικού καθεστώτος του Ραμίζ Αλία το 1990, και το οποίο κέρδισε τις εκλογές του 1992- επέτρεψε σειρά διώξεων κατά της μειονότητας. Αποκορύφωμα αυτών η ψήφιση νόμων το 1993 που επέστρεφαν εκτάσεις γης -στις οποίες διαβιούσαν μειονοτικοί- σε Αλβανούς, με βάση αποφάσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (!) . Σκοπός του καθεστώτος ήταν η «επίθεση» στην μειονότητα και η δημογραφική αλλοίωση των περιοχών της. Το 1994, το επεισόδιο της «Επισκοπής», κατά το οποίο έλαβε χώρα επίθεση Ελλήνων στις 10/4 στο αλβανικό συνοριακό φυλάκιο της Άνω Επισκοπής με αποτέλεσμα τον θάνατο 2 στρατιωτικών και τον τραυματισμό τριών άλλων, προκάλεσε την οργή της αλβανικής κυβέρνησης, η οποία ξέσπασε στην ελληνική μειονότητα πραγματοποιώντας εφόδους, προσαγωγές και κακοποιήσεις σε βάρος μελών της, συλλαμβάνοντας τελικώς 6 άτομα -όλα μέλη της Ομόνοιας- ως ύποπτα για τις δολοφονίες[7]. Οι συνθήκες κράτησης των 6 και η δίκη αυτών εξελίχθηκε σε παρωδία. Τελικώς καταδικάστηκαν, όμως μερικά χρόνια αργότερα αφέθηκαν όλοι ελεύθεροι. Το «Σύμφωνο»[8] του 1996, στο οποίο αναφερόταν ρητώς πως «Η Ελληνική Εθνική Μειονότητα στην Αλβανία συνέβαλε και εξακολουθεί να συμβάλλει σημαντικά στη ζωή της κοινωνίας της Αλβανίας, και αποτελεί παράγοντα για την ανάπτυξη της φιλίας μεταξύ των δύο χωρών», αναπτέρωνε τις ελπίδες όσων περίμεναν καλύτερες μέρες για την μειονότητα.

Η κρίση των «Πυραμίδων», η οικονομική δηλαδή κατάρρευση του συστήματος των παρατραπεζών το οποίο άνθιζε στη χώρα, σε συνδυασμό με την χαοτική κατάσταση που επικράτησε στην Αλβανία το 1997, επηρέασε την ελληνική μειονότητα, οδηγώντας μεγάλο μέρος αυτής εκ νέου σε φυγή προς την Ελλάδα. Όσοι απέμειναν μέχρι το τέλος της χιλιετίας συνέχισαν να ταλανίζονται από συμβάντα όπως η βομβιστική επίθεση κατά μελών της Ομόνοιας το 1998, και οι καταστροφές σε εκκλησίες του 1999. Το νέο Σύνταγμα της χώρας πάντως, που ψηφίστηκε το 1998, ανέφερε στο άρθρο 20 την προστασία όσων ανήκουν σε εθνικές μειονότητες, καθώς και των δικαιωμάτων τους[9]. Στο ζήτημα της εκπαίδευσης  της ελληνικής μειονότητας, σημαντικό ρόλο έπαιζε πάντα η πορεία των ελληνοαλβανικών σχέσεων. Ευτυχώς για την μειονότητα, οι πιέσεις του Βαν Ντερ Στουλ (Ύπατου Αρμοστή της ΔΑΣΕ, πλέον ΟΑΣΕ) οδήγησαν την αλβανική νομοθεσία το 1994 σε βελτίωση σχετικά με την μειονοτική εκπαίδευση[10]. Το μεγαλύτερο πρόβλημα στην υπολειτουργία των σχολείων παρέμενε η απουσία ενός πλήρους και διαφανούς νομοθετικού πλαισίου της Αλβανίας που θα ορίζει ξεκάθαρα τη λειτουργεία αυτών. Οι φόβοι και η καχυποψία της αλβανικής ηγεσίας απέναντι στην ελληνική μειονότητα δημιουργούσε ανεμπόδιστα προβλήματα σε αυτήν.[11].

Νέα χιλιετία, ίδια προβλήματα

Η νέα χιλιετία ξεκινάει με δυσοίωνα μηνύματα για την μειονότητα. Στις δημοτικές εκλογές του 2000 σημειώνονται βίαια επεισόδια και ξεσπούν διαμαρτυρίες για νοθεία στην περιοχή της Χιμάρας. Επεισόδια όπου επαναλαμβάνονται και στις βουλευτικές εκλογές του 2001[12]. Φάνηκε πως και το καθεστώς Νάνο, υπό του Σοσιαλιστικού Κόμματος, γοητευόταν από τις πρακτικές Μπερίσα κατά της μειονότητας. Από τη μεριά της, η μειονότητα έθετε μια σειρά αιτημάτων προς την αλβανική κυβέρνηση, τα οποία κατά κύριο λόγο σχετίζονταν με την εκπαίδευσή της αλλά και με ζητήματα αναγνώρισης των μειονοτικών δικαιωμάτων εκτός της «ζώνης» που είχε θεσπιστεί επί κομμουνισμού. Οι καταπατήσεις των δικαιωμάτων της μειονότητας, φυσικά, συνεχίζονταν χωρίς κανένας διεθνής δρών να «τραβάει το αυτί» στην αλβανική κυβέρνηση.

Το 2006 ήρθε η υπογραφή από την Αλβανία του Συμφώνου Σταθερότητας και Σύνδεσης µε την Ε.Ε., στην οποία τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν κεκτημένο και ο σεβασμός τους προαπαιτούμενο για κάθε χώρα που θέλει να ενταχθεί σε αυτήν. Επομένως, η αλβανική κυβέρνηση έριξε κάπως τους τόνους, αν και τα προβλήματα παρέμεναν, με αποτέλεσμα το 2008 εκπρόσωποι την μειονότητας να τα επικοινωνήσουν εκ νέου στο ελληνικό Υπ. Εξωτερικών[13]. Επιστέγασμα των αιτιάσεων της μειονότητας, η δίωξη του Β. Μπολάννου, επικεφαλής της Ομόνοιας και δημάρχου Χιμάρας για την τοποθέτηση τρίγλωσσων πινακίδων στην πόλη του[14]. Επιπροσθέτως, τα εκπαιδευτικά ζητήματα δεν φαίνονταν να εξομαλύνονται προς το τέλος της δεκαετίας, καταγράφοντας πως «Στο πραγματικό επίπεδο, τα µειονοτικά σχολεία επλήγησαν από την δραματική μεταναστευτική ροή της µειονότητας προς την Ελλάδα, ενώ στο θεσμικό τέθηκαν υπό την ενισχυμένη προστασία της Σύμβασης πλαισίου για τις εθνικές μειονότητες, χωρίς όµως ουσιαστικό αντίκτυπο» (Τσιτσελίκης, 2010).

Τα τελευταία χρόνια

H νέα δεκαετία ξεκινάει βρίσκοντας τη μειονότητα να συγκλονίζεται από το θάνατο του Α. Γκούμα από Αλβανούς πολίτες, μετά από λογομαχία στην περιοχή της Χιμάρας. Οι μειονοτικοί προβαίνουν σε διαδηλώσεις ζητώντας μέτρα προστασίας, ενώ η ελληνική πλευρά κάνει λόγο για «απαράδεκτες ενέργειες», ζητώνταςτην «πλήρη διερεύνηση της υπόθεσης»[15]. Στην επίσημη αλβανική απογραφή του 2011[16], ο Πρόεδρος του Κόμματος Ενώσεως Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Βαγγέλης Ντουλές, είχε ζητήσει από τους Έλληνες μειονοτικούς να μην συμμετάσχουν με το φόβο της ποινικοποίησης της έκφρασης αυτοπροσδιορισμού. Αποτέλεσμα ήταν να καταγραφτεί μόλις το 0,5% της μειονότητας και, εν τέλει, να θεωρείται πως αυτή ανέρχεται περί τις 25 χιλιάδες[17]. Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας και της ανάδειξης της Χιμάρας σε τουριστικό ‘φιλέτο’ της Αλβανίας, έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια να περάσει ο έλεγχος της περιοχής σε αλβανικά συμφέροντα. Αυτό υπηρέτησε κιόλας η εδαφική μεταρρύθμιση του 2014, με βάση την οποία η Χιμάρα συγχωνευόταν με μια μουσουλμανική περιοχή, ώστε να μην μπορεί πλέον να εκλέγει δήμαρχο ελληνικής καταγωγής[18]. Το 2016 και 2017 η Χιμάρα μπήκε ξανά στο στόχαστρο, καθώς η αλβανική κυβέρνηση προχώρησε στην κατεδάφιση σπιτιών Ελλήνων μειονοτικών, με δικαιολογία την ανάπλαση της πόλης. Το ελληνικό Υπ. Εξωτερικών έκανε αναφορά στην από κοινού με την Ε.Ε. απαίτηση κατοχύρωσης των δικαιωμάτων της μειονότητας, ενώ μίλησε και για καταστρατήγηση κάθε έννοιας κράτους δικαίου[19]. To φθινόπωρο του 2017 η αλβανική βουλή για πρώτη φορά πέρασε νόμο για την προστασία των εθνικών μειονοτήτων. Σε αυτόν αναγνωρίζει 9 μειονότητες στο έδαφός της, ανάμεσά τους φυσικά και την ελληνική. Οι εκπρόσωποι της μειονότητας, όμως, αντέδρασαν, θεωρώντας πως ο νόμος αυτός επαναλαμβάνει τις πρακτικές Χότζα, καθώς συνεχίζει να θίγει την ελληνική μειονότητα και τα δικαιώματά της[20].

Εν κατακλείδι, η αλβανική κυβέρνηση οριοθετεί τις σχέσεις της με την Ελλάδα στη βάση δύο πεδίων. Αυτό της μεταχείρισης της ελληνικής μειονότητας, και αυτό των ελληνοαλβανικών σχέσεων αυτών καθ’ αυτών[21].  Η πρόσφατη δολοφονία του Κ. Κατσίφα μπορεί να χρίζει ακόμη διελεύκανσης και να θεωρείται από τον Αλβανό πρωθυπουργό ως η αντιμετώπιση μια «εξτρεμιστικής τρέλας»[22], το μόνο σίγουρο όμως είναι πως ούτε μεμονωμένο γεγονός αποτελεί , ούτε τυχαίο συμβάν.

Υπάρχει ελπίδα;

Περιστατικά βίας έχουν λάβει χώρα στο παρελθόν πολλάκις και, εφόσον η αλβανική κυβέρνηση δεν ελαφρύνει κάπως την πολιτική πιέσεων σε βάρος της μειονότητας, είναι αρκετά πιθανό να επαναληφθούν. Όσο για τις δυνατότητες αντίδρασης και πρόληψης τέτοιων περιστατικών από την ελληνική κυβέρνηση, αυτή δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει πλέον τις απελάσεις Αλβανών μεταναστών όπως τη δεκαετία του 1990, παρά μόνο το δέλεαρ της ολοκλήρωσης της ένταξης της Αλβανίας στην Ε.Ε., καθώς και οικονομικού-εμπορικού τύπου πιέσεις, όντας ο έβδομος μεγαλύτερος επενδυτής στη χώρα[23]. Φυσικά ας ελπίσουμε πως, με την ευκαιρία της λήξης του Συμφώνου του 1996, το 2018[24], θα ξεκινήσει ένας νέος ουσιαστικός και πάνω απ’ όλα ειλικρινής διάλογος ανάμεσα στις δύο χώρες, με σκοπό τη διευθέτηση όλων των μεταξύ τους εκκρεμοτήτων και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης της ελληνικής μειονότητας στην αλβανική επικράτεια.

Πηγές :

[1] Iefimerida, 28/10/2018, Αλβανία: Η αστυνομία σκότωσε τον ομογενή που ύψωσε την ελληνική σημαία στο Αργυρόκαστρο, http://www.iefimerida.gr/news/454517/alvania-i-astynomia-skotose-ton-omogeni-poy-ypsose-tin-elliniki-simaia-sto-argyrokastro

[2] Ανακοίνωση ελληνικού Υπ. Εξωτερικών , 28/10/2018, https://www.mfa.gr/epikairotita/diloseis-omilies/anakoinose-upourgeiou-exoterikon-gia-to-thanato-ellena-polite-kata-antallage-purobolismon-stous-bouliarates-albanias.html

[3] H απόφαση του ΔΔΔΔ : https://www.icj-cij.org/files/permanent-court-of-international-justice/serie_AB/AB_64/01_Ecoles_minoritaires_Avis_consultatif.pdf

[4] Άγγ. Συρίγος (2017). 33 Σειρά Ημερίδων: Η Αλβανία σήμερα : Επιδιώξεις εξωτερικής πολιτικής και σχέσεις με την Ελλάδα. Σάκκουλα, σελ. 73-74

[5] Άγγ. Συρίγος (2017) Ελλάδα και Αλβανία, Φυγή στο Μέλλον ή Επιστροφή στο Παρελθόν. Σιδέρης, σελ. 216-220.

[6] Απαγόρευε την κάθοδο στις εκλογές κομμάτων με εθνικό , θρησκευτικό, ή τοπικό χαρακτήρα. Ι. Κούζας ( διδακτορική διατριβή), (2013) Ελληνοαλβανικές σχέσεις (1990-2010): οι διμερείς σχέσεις υπό το πρίσμα της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία και του ζητήματος των Τσάμηδων,https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/33128, σελ.78

[7] Στ. Τζίμας, (2010) Στον αστερισμό του εθνικισμού , Αλβανία και Ελλάδα στη μετά Χότζα εποχή. Επίκεντρο, Σελ.90-101

[8] Το πλήρες «Σύμφωνο Φιλίας , Συνεργασίας, Καλής Γειτονίας και Ασφάλειας» ανάμεσα σε Ελλάδα και Αλβανία : https://www.kodiko.gr/nomologia/document_navigation/202903/nomos-2568-1998

[9] Άγγ. Συριγος (2017) 33 Σειρά Ημερίδων: Η Αλβανία σήμερα : Επιδιώξεις εξωτερικής πολιτικής και σχέσεις με την Ελλάδα. Σάκκουλα, σελ. 75

[10] Σ. Βουρή, Γ. Καψάλης (2003). Ελληνόγλωσση εκπαίδευση στην Αλβανία, ΕΔΙΑΜΜΕ, σελ.61

[11] Λ. Μπαλτσιώτης et.al.(2009/2010). Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ, Αθήνα, Ι. Λάτση

[12] ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ, στο πλαίσιο της της Σύμβασης-Πλαίσιο για την προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων του Συμβουλίου της Ευρώπης. : http://www.voriosipiros.gr/content/%CE%B5%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%80%CE%B1%CF%84%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%89%CE%BD-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%89%CE%BC%CE%B1%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%83-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%83-%CE%BA

[13] ] Ι. Κούζας ( διδακτορική διατριβή) (2013) .Ελληνοαλβανικές σχέσεις (1990-2010): οι διμερείς σχέσεις υπό το πρίσμα της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία και του ζητήματος των Τσάμηδων, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/33128, σελ.86-92

[14] ] Λ. Μπαλτσιώτης et.al. (2009/2010). Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ Αθήνα, Ι. Λάτση

[15] In.gr (2010) . Έντονες αντιδράσεις για τη δολοφονία ομογενούς στη Χιμάρα, https://www.in.gr/2010/08/13/greece/entones-antidraseis-gia-ti-dolofonia-omogenoys-sti-xeimarra/

[16] https://unstats.un.org/unsd/demographic-social/census/documents/Albania/Albania.pdf

[17] Himara.gr (2012) . Ανακοινώθηκαν τα επίσημα αποτελέσματα της απογραφής στην Αλβανία. https://www.himara.gr/epikairotita/1169-episima-apotelesmata-apografis-2011

[18] Περδίκης Δ.  (2014) .“Πιο εύκολα βρίσκεις Εσκιμώο στη Σαχάρα παρά έλληνα στη Χιμάρα”. https://www.koutipandoras.gr/article/pio-eykola-vriskeis-eskimoo-sti-sahara-para-ellina-sti-himara

[19] Cnn.gr (2017) .Το ΥΠΕΞ καταγγέλλει τις κατεδαφίσεις στη Χειμάρρα: Καταστρατηγείται κάθε έννοια κράτους δικαίου. https://www.cnn.gr/news/politiki/story/90783/to-ypex-kataggellei-tis-katedafiseis-sti-xeimarra-katastratigeitai-kathe-ennoia-kratoys-dikaioy

[20]Σκαφιδά Γ. (2017) .Αλβανία: Η ελληνική μειονότητα ξανά στο στόχαστρο.  https://www.news247.gr/koinonia/i-elliniki-meionotita-xana-sto-stochastro.6522107.html

[21] Άγγ. Συρίγος , 2017, Ελλάδα και Αλβανία, Φυγή στο Μέλλον ή Επιστροφή στο Παρελθόν. Σιδέρης, σελ.215.

[22] Protothema.gr  (2018) . Ράμα κόντρα στο ελληνικό ΥΠΕΞ για τον θάνατο Κατσίφα: Σκοτώσαμε έναν εξτρεμιστή.  https://www.protothema.gr/politics/article/833710/rama-gia-ton-thanato-katsifa-skotosame-enan-extremisti-eutuhos-den-thrinisame-athoous/

[23] Iefimerida.gr (2018). Η Ελλάδα 7ος μεγαλύτερος επενδυτής στην Αλβανία. http://www.iefimerida.gr/news/448613/i-ellada-7os-megalyteros-ependytis-stin-alvania

[24] Αλ. Μαλλιάς (2017). Ελλάδα και Αλβανία, Φυγή στο Μέλλον ή Επιστροφή στο Παρελθόν. Σιδέρης, σελ. 266

in.gr (2018) Μαρτυρία γιατρού για Κατσίφα : Του έδωσαν χαριστική βολή.https://www.in.gr/2018/10/29/greece/martyria-giatrou-gia-katsifa-ton-ektelesan-tou-edosan-xaristiki-voli

neaselida.gr (2018). Συγκλονίζει φίλος του Κατσίφα: Για μια σημαία έγιναν όλα. https://neaselida.gr/ellada/sygklonizei-filos-toy-katsifa-gia-mia-simaia-eginan-ola-video/

Ιωάννα Μάνδρου (2018). Ερευνα και στην Ελλάδα για τις συνθήκες θανάτου του ομογενούς . http://www.kathimerini.gr/992548/article/epikairothta/ellada/ereyna-kai-sthn-ellada-gia-tis-syn8hkes-8anatoy-toy-omogenoys

cnn.gr (2018). Θάνατος Κατσίφα: Εγκρίθηκε τελικά η εξέταση της σορού και από Έλληνα ιατροδικαστή. https://www.cnn.gr/news/kosmos/story/152699/thanatos-katsifa-egkrithike-i-exetasi-tis-soroy-kai-apo-ellina-iatrodikasti