Όταν ακούει κανείς τον όρο “ήπια ισχύς”, το πιθανότερο είναι να σκεφτεί πως είναι ένας άκρως επιστημονικός, διεθνολογικός όρος, σχεδόν μη κατανοητός. Η αλήθεια είναι, όμως, πως ο καθένας γνωρίζει τι είναι, και το διδάσκεται μάλιστα και στο σχολείο – κατά βάση στο μάθημα της ιστορίας, χωρίς βέβαια να γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο τι είναι. Το 1990, ο διακεκριμένος πολιτικός επιστήμονας, Joseph Nye, στο βιβλίο του ” Bound to Lead: The Changing Nature of American Power” όρισε τον όρο “ήπια ισχύς” (soft power), τον οποίο εισήγαγε ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 ως “την μορφή εξουσίας που πείθει τους άλλους να επιθυμούν αυτό που επιθυμείς, αντί να τους εξαναγκάζει. Πρόκειται κατά βάση για έναν έμμεσο τρόπο προβολής ισχύος.” Η ήπια ισχύς βρίσκεται σε αντιδιαστολή με την σκληρή ισχύ (hard power), η οποία προϋποθέτει την χρήση στρατιωτικών μέσων για τον πειθαναγκασμό και τη συμμόρφωση ενός κράτους στις επιθυμίες του άλλου. Η ήπια, από την άλλη πλευρά, περιλαμβάνει κυρίως την προβολή της ανωτερότητας του πολιτισμού, του ήθους των πολιτών, του πολιτικού συστήματος, της γλώσσας, της θρησκείας, αλλά και την εξαγωγή όλων αυτών, ακόμα και την αντιγραφή τους από άλλα κράτη. Με αυτό τον τρόπο, τα κράτη που δέχονται την προβολή αυτού του είδους της ισχύος γίνονται φιλικότερα, ή ακόμα και ακολουθούν και ευθυγραμμίζονται με τα συμφέροντα των «ισχυρότερων κρατών».

Φυσικά αυτή η πρακτική, ηθελημένη ή μη, δεν είναι άγνωστη στην παγκόσμια ιστορία. Ήδη από τα αρχαία χρόνια οι Έλληνες εξήγαγαν τον πολιτισμό τους, κάνοντας τους άλλους να υπακούουν χωρίς να επιδείξουν στρατιωτική δύναμη. Ένα τέτοιο παράδοξο της ιστορίας είναι η μεταχείριση των ελληνικών πόλεων από τους Ρωμαίους. Παρ’όλο που ήταν κατακτημένες και σε συνεχή επαναστατικό αναβρασμό (τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια), αφέθηκαν να κυβερνώνται μόνες τους, με τη διακριτική παρουσία των κατακτητών. Αυτό, εκτός από έξυπνο τρόπο διοίκησης χωρίς τη δέσμευση μεγάλων σε αριθμό μονάδων από μέρους των Ρωμαίων, ήταν και απόδειξη του σεβασμού, αλλά και της πολιτιστικής επιρροής των Ελλήνων στους “αφέντες” τους. Δεν είναι σε καμία περίπτωση τυχαία τα αποφθέγματα μεγάλων Ρωμαίων, όπως του Κικέρωνα (106 π. Χ. – 43 π. Χ)  που είπε: “Τίποτα δεν είναι πιο ανθρώπινο, πιο ιερό από την Ελλάδα” ή του ποιητή Οράτιου: “Παρ’ ότι η Ελλάς κατακτήθηκε, αυτή νίκησε τον κατακτητή και εισήγαγε τις τέχνες στο απολίτιστο Λάτιο”.

Εκείνοι που χρησιμοποίησαν αριστουργηματικά την τακτική της προβολής ήπιας ισχύος, δεν ήταν άλλοι από τους Βυζαντινούς, μέσα από την παρουσίαση της ιδεολογίας τους, που ήταν η Βυζαντινή οικουμένη – δηλαδή η εξάπλωση, προστασία και ασφάλεια του λόγου του Θεού, είτε στο εξωτερικό είτε στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Η αποστολή ιεροκηρύκων, ο εκχριστιανισμός και η απόδοση αλφαβήτου στους Σλάβους, οι γάμοι ηγεμόνων με βυζαντινές πριγκίπισσες, αλλά και η ομηρία-φιλοξενία αρσενικών τέκνων ηγετών γειτονικών περιοχών, διέδιδε το βυζαντινό πολιτισμό, την ορθοδοξία, αλλά κυρίως εμπέδωνε στους λαούς που απειλούσαν την αυτοκρατορία, χωρίς επίδειξη σκληρής ισχύος, την ανωτερότητά της. Αυτό ήταν, φυσικά, και το μυστικό που την κράτησε ζωντανή για περίπου μια χιλιετία.

Και στην πιο σύγχρονη εποχή, όμως, έχουμε πολλά παραδείγματα επίδειξης ήπιας ισχύος στα Βαλκάνια, είτε από κράτη που ανήκουν σε αυτά, είτε από κάποια έξω από τα όρια της χερσονήσου του Αίμου. Παράδειγμα τέτοιο είναι ο πανσλαβισμός της Ρωσίας, που σήμαινε την ενίσχυση ρωσικών ή σλαβικών σχολείων στο εσωτερικό της Οθωμανική αυτοκρατορίας, αλλά και την προστασία της ορθόδοξης εκκλησίας, της οποίας -μετά την πτώση του Βυζαντίου- η Ρωσία ήταν υπερασπιστής. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα, και πολύ γνωστό στους Έλληνες, ήταν ο πολιτιστικός ανταγωνισμός με τη Βουλγαρία για την περιοχή της Μακεδονίας, για την προετοιμασία του εδάφους και την προσάρτησή της από τον νικητή αυτού. Ο ανταγωνισμός αυτός περιελάμβανε την αποστολή δασκάλων της ελληνικής και της βουλγαρικής αντίστοιχα, ενίσχυση των σχολείων της κάθε γλώσσας, ή ίδρυση νέων. Ακόμα και βίαιη αλλαγή ονομάτων περιοχών από ελληνικά σε βουλγάρικα. Αυτός ο ανταγωνισμός οδήγησε και σε ένοπλο αγώνα, που είναι ο γνωστός “Μακεδονικός αγώνας” (1904- 1908), που τελικά αποτέλεσε και το εφαλτήριο της απελευθέρωσης της Μακεδονίας και την προσάρτησή της από την Ελλάδα κατά τον Α’ Βαλκανικό πόλεμο (1912- 1913). Θα μπορούσε να αναφέρει κανείς άπειρα άλλα παραδείγματα, αλλά κρίνεται ωφελιμότερο να γίνει ένα νοητικό άλμα και να μελετηθεί τι συμβαίνει στα Βαλκάνια σήμερα, και ποιο κράτος προσπαθεί να προβάλει την ήπια ισχύ του, αλλάζοντας τα δεδομένα στην περιοχή. 

Αύξηση τουρκικής επιρροής στα Βαλκάνια

Η ίδια η λέξη Βαλκάνια προέρχεται ετυμολογικά από την τουρκική “balkan”, που σημαίνει βουνό. Αυτό το γεγονός δείχνει τη σημασία αλλά και τη θέση της χώρας στην πορεία της περιοχής. Από το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την συνακόλουθη κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τα Βαλκάνια έχασαν την πρωταρχική θέση που κατείχαν στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Ο Κεμάλ ενδιαφέρθηκε περισσότερο για την ενδυνάμωση των σχέσεων με τη Δύση και την ανασύσταση του κράτους του σε μία νέα βάση, εγκαθιστώντας νέες μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν εκ βάθρων την οθωμανική διοίκηση, αλλά και κοινωνία. Μέχρι το 1990 η Τουρκία περιορίστηκε σε διμερείς συνεργασίες για την καταπολέμηση του κομμουνιστικού κινδύνου.

Η κατάσταση άλλαξε ακριβώς τότε, δηλαδή στη δεκαετία του 1990, όταν και η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε. Το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε στα Βαλκάνια έκανε τους ιθύνοντες της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής να στρέψουν την προσοχή τους στην περιοχή, και να προσπαθήσουν να ενδυναμώσουν τη θέση της χώρας τους σε αυτή. Η βαλκανική πολιτική των Τούρκων, αρχικά, περιορίστηκε στο να στηρίξει τους μουσουλμάνους της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης, της Αλβανίας, του Κοσσυφοπεδίου και των Σκοπίων, δημιουργώντας ένα ισλαμικό τόξο. Βέβαια, είναι χρήσιμο να αναφερθεί πως τότε η πολιτική γραμμή που ακολουθήθηκε ήταν συγκεχυμένη, χωρίς κάποιους συγκεκριμένους στόχους.

Ο άνθρωπος που άλλαξε την κατάσταση ήταν ο Ahmet Davutoğlu, με το έργο του “Στρατηγικό Βάθος”. Σε αυτό το βιβλίο τονίζει πως η Τουρκία πρέπει να γίνει ξανά μία από τις σημαντικότερες δυνάμεις στην περιοχή της Ευρασίας, και να κερδίσει την παλαιότερη κυρίαρχη θέση της στις πρώην οθωμανικές επαρχίες, συμπεριλαμβανομένων και της χερσονήσου του Αίμου. Συνεχίζει υπογραμμίζοντας πως χωρίς τα Βαλκάνια η Τουρκία δεν θα μπορεί να έχει ευρωπαϊκή προοπτική. Αυτό υποστηρίζει πως μπορεί να γίνει μέσω της αύξησης της τουρκικής επιρροής, της στήριξης των μουσουλμάνων της περιοχής, αλλά και της εμπέδωσης του τουρκικού πολιτισμού. Κλειδί σε όλα αυτά είναι η ίαση των πληγών που άφησε η Οθωμανική αυτοκρατορία στα βαλκανικά κράτη, και η ανύψωση της Τουρκίας ως προστάτη κι όχι ως δυνάστη.

Το σχέδιο

Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει εμφανής η θέληση της τουρκικής κυβέρνησης να συγκεντρώσει όση περισσότερη ήπια ισχύ γίνεται, κυρίως μέσα από την ταχέως αναπτυσσόμενη τηλεοπτική βιομηχανία της Τουρκίας. Από το 2001, 65 τουρκικές τηλεοπτικές σειρές έχουν πωληθεί στο εξωτερικό, αποφέροντας περισσότερα από 50 εκατ. δολάρια στην τουρκική τηλεοπτική βιομηχανία. Τα πολύ γνωστά και στη χώρα μας τουρκικά σήριαλ -που ειδικά για μια περίοδο είχαν κατακλείσει την ελληνική τηλεόραση, και συχνά νόμιζε κανείς πως βρισκόταν κάπου κοντά στο Αϊβαλί κι όχι στην Ελλάδα- δεν είναι και τόσο αθώα. Είναι ένα πολύ έξυπνο και καλά μελετημένο σχέδιο προβολής ήπιας ισχύος από την μεριά των Τούρκων. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, οι πληγές από την Οθωμανική κατάκτηση είναι νωπές σε όλους τους Βαλκάνιους λαούς, γι’ αυτό και η τουρκική κυβέρνηση οφείλει να διορθώσει τα κακώς κείμενα. Σειρές όπως ο “Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής”  είναι φτιαγμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να δείξουν την αίγλη, την ανωτερότητα, αλλά και την ευαισθησία πολλές φορές της οθωμανικής διοίκησης. Είναι, εν ολίγοις, χειρουργική μεταβολή ιστορικών γεγονότων για να προβάλλουν, φυσικά, την Τουρκία. Τα δικαιώματα των σειρών δίνονται σε κάποιες χώρες και δωρεάν ή έστω σε πολύ χαμηλές τιμές, με μία μόνο απαίτηση: να διατηρηθεί η τουρκική γλώσσα και να μην μεταγλωττισθούν.

Επιπλέον, η Τουρκία του Erdoğan φαίνεται πως αναλαμβάνει το βαρύ φορτίο της υπεράσπισης των μουσουλμάνων των Βαλκανίων. Πολλά χρήματα έχουν δοθεί για την συντήρηση τζαμιών, αλλά και την ίδρυση τουρκικών σχολείων στην Βοσνία- Ερζεγοβίνη, στην Αλβανία, στη Δυτική Θράκη, στη Νότια Βουλγαρία, αλλά και στα Σκόπια. Κεντρικό ρόλο, μάλιστα, στο σχεδιασμό του Τούρκου προέδρου φαίνεται να κατέχει το Κοσσυφοπέδιο. Σε συγκέντρωση στο Πριζρέν το 2013 είχε πει: “Μην ξεχνάτε ότι η Τουρκία είναι το Κοσσυφοπέδιο, και το Κοσσυφοπέδιο είναι η Τουρκία”.  Βέβαια, και ο πρώην υπουργός εξωτερικών Davutoğlu έκανε παρόμοια δήλωση σε συγκέντρωση σε τζαμί το 2016 στη Μπάνια Λούκα, της Βοσνίας: “Ήμασταν εδώ, είμαστε εδώ και θα είμαστε για πάντα”.

Η θέση της Τουρκίας εμφανίζεται εμφανώς αναβαθμισμένη στην περιοχή της Δυτικής Θράκης, με πρωτοκλασάτους πολιτικούς ηγέτες της χώρας να έχουν ιδιαίτερους δεσμούς με την περιοχή, όπως του Hakan Çavuşoğlu, του αντιπρόεδρου της τουρκικής κυβέρνησης, που κατάγεται από τη Ροδόπη. Παράλληλα, η παρουσία των Τούρκων αναβαθμίστηκε και στα Σκόπια, με σκοπό την υπονόμευση της επιρροής της Ελλάδας, αλλά και λόγω της κατανόησης της στρατηγικής θέσης της χώρας στο κέντρο της Βαλκανικής. Τέλος, η σύνδεση και οι δεσμοί φιλίας, συνεργασίας και οικονομικής, εκπαιδευτικής στήριξης στην αλβανική κυβέρνηση Rama είναι κάτι παραπάνω από έκδηλη.

Οι μαζικές εισροές μουσουλμάνων προσφύγων από την Συρία στα Βαλκάνια, μέσω της Τουρκίας, μόνο τυχαίες δεν είναι. Επιπροσθέτως, το μουσουλμανικό στοιχείο αυξάνεται και ενδυναμώνεται, αποδιοργανώνοντας παράλληλα τα αντίπαλα χριστιανικά κράτη, όπως την Ελλάδα και τη Σερβία. Με αυτό, λοιπόν, τον τρόπο οι Τούρκοι αυξάνουν τους αριθμούς των “προστατευομένων” τους, αλλά και επιδεινώνουν την κατάσταση κυρίως του βασικού τους αντιπάλου, που είναι η Ελλάδα, ακυρώνουν την αντίσταση και ενδυναμώνουν την επιρροή τους στα Βαλκάνια.

Νεο-οθωμανισμός

Το βασικό ερώτημα που απορρέει από τα παραπάνω είναι το εξής: η Τουρκία ξεφεύγει, πλέον, από την παράδοση των Νεότουρκων και του Kemal, και προσπαθεί να επαναφέρει μια νέου, σύγχρονου τύπου Οθωμανική αυτοκρατορία; Η απάντηση είναι εν μέρει ναι. Ο Erdoğan, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό, έδειξε τη θέλησή του να απομακρυνθεί από την κεμαλική παράδοση και πολιτική πρακτική, επιστρέφοντας στην ένδοξη, σύμφωνα με τον ίδιο, οθωμανικού τύπου διοίκηση. Το πραξικόπημα του 2016 κι η συνακόλουθη αποπομπή κεμαλικών στοιχείων από το στράτευμα, οι διώξεις αντιφρονούντων, η ανοικοδόμηση του νέου προεδρικού μεγάρου -που μόνο “Οίκος του λαού” δεν είναι-, είναι ξεκάθαρα στοιχεία αλλαγής του εσωτερικού status quo. Ο πρόεδρος-σουλτάνος, έχοντας πλέον ξεμπερδέψει με τα εσωτερικά (βέβαια, σύντομα, θα υπάρχουν βουλευτικές και προεδρικές εκλογές στην Τουρκία, τις οποίες αναμένεται να κερδίσει, αλλά με ποιο κόστος;) στρέφει την προσοχή του στο εξωτερικό.

Ο Ερντογάν στο “παλάτι” του ανάμεσα σε εκπροσώπους των τμημάτων του οθωμανικού στρατού.

Η ρητορική, αλλά και οι συμβολικές ενδείξεις του στις διάφορες επισκέψεις του σε βαλκανικές χώρες, δείχνει πως πιστεύει ακράδαντα πως βρίσκεται σε οθωμανικά εδάφη, για τα οποία οφείλει να έχει λόγο. Περίτρανη απόδειξη είναι και η επίσκεψή του στην Ελλάδα, κατά την οποία δεν δίστασε να αναφερθεί σε επαναπροσδιορισμό της συνθήκης της Λωζάνης του 1923.

Φυσικά τα δείγματα που λαμβάνει κανείς δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά για την περιοχή, η οποία βρίσκεται σε αναβρασμό. Η Τουρκία, μέσω της προβολής της οθωμανικής της πλέον κρατικής ιδεολογίας, αλλά της ανώτερης -σύμφωνα πάντα με τους ίδιους- ήπιας ισχύος, επιχειρεί να λάβει την κεκτημένη και δεδομένη της θέση στα Βαλκάνια: αυτή του αδιαφιλονίκητου ηγέτη και προστάτη. Είναι, λοιπόν, εύλογο και καθόλα θεμιτό να μιλά κανείς για νεο-οθωμανισμό.

Όμως τα ερωτήματα που γεννιούνται είναι δύο: Τι μπορεί να κάνει η Ελλάδα σε αυτή την συστηματοποιημένη τουρκική εξάπλωση στα Βαλκάνια, και αν φυσικά αυτή η προώθηση της ήπιας ισχύος της Τουρκίας είναι υποκινούμενη, ή υποβοηθά τα συμφέροντα και τους στόχους κάποιας άλλη δύναμης, εκτός της χερσονήσου.

1. Πρωτόπαπας, Γ. (2014). Η τουρκική στρατηγική της «ήπιας ισχύος» στα Βαλκάνιαhttps://www.viadiplomacy.gr/tourkiki-stratigiki-tis-ipias-ischios-sta-valkania/
2. Nye, J. (n.d.) Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, 1991
3. Νερατζάκη, E. (2014). Η πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική τής Τουρκίαςhttps://foreignaffairs.gr/articles/69875/eypraksia-nerantzaki/i-polydiastati-eksoteriki-politiki-tis-toyrkias?page=show