Οι συνεχείς εξελίξεις ανάμεσα στις σχέσεις Ρωσίας- Τουρκίας έχουν γίνει πλέον κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Μετά την κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους στα τούρκο-συριακά σύνορα θα μπορούσαμε να πούμε πως άνοιξαν οι ασκοί του Αιόλου και οι σχέσεις των δύο χωρών επιδεινώθηκαν – όπως ήταν αναμενόμενο – με την ακρίβεια γεωμετρικής προόδου.

Μετά από τις οικονομικές κυρώσεις στις οποίες προέβη η Μόσχα κατά της Άγκυρας αμέσως μετά το περιστατικό, η έμμεση απάντηση της δεύτερης ήταν κάτι παραπάνω από σίγουρη. Μια ενδεχόμενη μονομερής ενέργεια της Τουρκίας να επιβάλει στα ρωσικά πλοία παύση διέλευσης από τα Στενά του Βοσπόρου θα ήταν κατάφορα αντίθετη προς το διεθνές δίκαιο. Παρόλα αυτά, πηγές αναφέρουν πως ρωσικά εμπορικά πλοία αναγκάστηκαν να περιμένουν για πολλές ώρες στα στενά προκειμένου να διέλθουν το Βόσπορο.

Παράλληλα η Τουρκία δεν διευκόλυνε την αβλαβή διέλευση από τα Στενά πολεμικού σκάφους που κατευθυνόταν από τον Εύξεινο Πόντο στη ναυτική βάση του στην Συρία. Τα θερμά επεισόδια που έλαβαν χώρα ανοιχτά της Λήμνου και αντίστοιχα στη Μαύρη Θάλασσα, ανάμεσα σε εμπορικά και πολεμικά πλοία των δύο χωρών, έρχονται να εντείνουν την εχθρότητα που ήδη υπήρχε. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την παραφιλολογία περί «ομηρείας»  εμπορικών πλοίων στην Μαύρη θάλασσα, φέρνουν στο προσκήνιο τη Συνθήκη του Μοντρέ για το καθεστώς των στενών στην οποία έχουν συμβληθεί και οι δύο χώρες.

Ιστορικό παρασκήνιο πριν την υπογραφή της

Η Συνθήκη του Μοντρέ, που υπογράφηκε το 1936 από τις Βουλγαρία, Ρουμανία, Αυστραλία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Αγγλία, Γιουγκοσλαβία, Τουρκία και Σοβιετική Ένωση, ήταν το αποτέλεσμα μιας μακράς σειράς πολιτικών εξελίξεων. Αρχικά το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία ήταν μέρος της γενικότερης συνθήκης που έβαλε τέλος στις εχθροπραξίες που είχαν ξεκινήσει από το 1914, έχουμε την αποστρατικοποίηση των Στενών των Δαρδανελίων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ελεύθερη διέλευση εμπορικών και πολεμικών πλοίων από τα στενά, με μόνη επίβλεψη αυτήν της Επιτροπής Διεθνών Στενών.

Το καθεστώς αυτό δεν κράτησε για πολύ. Το 1930 με την άνοδο της φασιστικής Ιταλίας, η οποία απέκτησε τον έλεγχο των Δωδεκανήσων, δημιουργήθηκε ο φόβος στην Τουρκία ότι η πρώτη θα χρησιμοποιούσε τα στενά για να επεκταθεί στην Ασία και στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Από το 1935, λοιπόν, αρχίζουν οι διαπραγματεύσεις για την αλλαγή του καθεστώτος των στενών, με τις επικρατέστερες προτάσεις να ανέρχονται στις τρεις. Αρχικά το Ηνωμένο Βασίλειο πρότεινε τη συνέχιση μίας πιο περιοριστικής προσέγγισης, ενώ – αντίθετα – η τότε Σοβιετική Ένωση ήθελε απόλυτη ελευθερία διέλευσης στα στενά. Η Τουρκία, από την άλλη μεριά, ήθελε να εγκαθιδρύσει τον έλεγχό της στα στενά με πιο φιλελεύθερο τρόπο από εκείνον που πρότεινε το Ηνωμένο Βασίλειο.

Τελικά έγιναν αμοιβαίες υποχωρήσεις, καθώς τα συμφέροντα του Ηνωμένου Βασιλείου απέναντι στην κάθε πλευρά ήταν διαφορετικά. Από την μία, ο σοβιετικός στόλος απειλούσε τις ζωτικές θαλάσσιες οδούς εμπορίου προς την Ινδία, την Αίγυπτο και την Άπω Ανατολή, και για τον λόγο αυτό ήθελε να τον αποκλείσει από την Μεσόγειο. Από την άλλη, το Ηνωμένο Βασίλειο  δεν ήθελε να δημιουργήσει γόνιμο περιβάλλον για μία συμμαχία της Τουρκίας με τη ναζιστική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία. Όλα τα παραπάνω οδήγησαν στην υπογραφή της Συνθήκης του Μοντρέ, η οποία ρύθμισε οριστικά το καθεστώς των Στενών, δίνοντας στην Τουρκία το δικαίωμα επαναστρατιωτικοποίησης τους.

Τι ακριβώς ορίζει η σύμβαση;

Η Σύμβαση του Μοντρέ, έχοντας ως βασικό σκοπό τη ρύθμιση της διέλευσης των πλοίων κάθε είδους, παραχωρεί τον έλεγχο των Στενών στην Τουρκία και ρυθμίζει την στρατιωτική δραστηριότητα στην περιοχή. Ως κείμενο δίνει τον ακριβή ορισμό των στενών, που περιλαμβάνουν τα Δαρδανέλια, το Βόσπορο και τη Θάλασσα του Μαρμαρά. Παράλληλα γίνεται σαφής διαχωρισμός ανάμεσα σε χώρες της Μαύρης Θάλασσας, δηλαδή την Τουρκία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, την Ουκρανία, τη Ρωσία, τη Γεωργία  και σε χώρες εκτός αυτής.

Στο άρθρο 1 της Σύμβασης αναγνωρίζεται από όλα τα συμβαλλόμενα κράτη η ελευθερία διέλευσης και ναυσιπλοΐας των εμπορικών πλοίων οποιασδήποτε χώρας από τα Στενά. Στο άρθρο 2, πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι «εν καιρώ ειρήνης τα εμπορικά πλοία, οποιασδήποτε σημαίας  και με οποιοδήποτε είδος φορτίου, θα απολαμβάνουν πλήρη ελευθερία διέλευσης και ναυσιπλοΐας στα Στενά, μέρα και νύχτα». Παράλληλα πρέπει να σημειωθεί ότι η ίδια η σύμβαση στο άρθρο 28 ορίζει ότι «η αρχή της ελευθερίας του διάπλου και της ναυσιπλοΐας όπως αυτή βεβαιώνεται στο άρθρο 1, θα είναι απεριορίστου διάρκειας». Δηλαδή ακόμα και μετά από τη λήξη της σύμβασης, μετά από 20 έτη όπως ορίζει το ίδιο άρθρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά τα 20 έτη, κάθε συμβαλλόμενο κράτος μπορεί να ζητήσει αναθεώρηση.

Έπειτα, η Σύμβαση προχωρά στη ρύθμιση πιο πρακτικών θεμάτων για τα πολεμικά σκάφη. Με εξαίρεση την απαγόρευση διέλευσης από τα Στενά πολεμικών πλοίων αποκλειστικά σχεδιασμένων για την μεταφορά αεροσκαφών (αεροπλανοφόρα), η οποία ισχύει για όλες ανεξαιρέτως τις χώρες, θα πρέπει να κάνουμε ένα διαχωρισμό για το τί ισχύει για τις χώρες της Μαύρης Θάλασσας και τί για όλες τις υπόλοιπες.

Οι  χώρες της Μαύρης Θάλασσας έχουν το δικαίωμα διέλευσης για τα υποβρύχιά τους, τα οποία κατευθύνονται προς τις βάσεις τους στη Μαύρη Θάλασσα, είτε για πρώτη φορά μετά την κατασκευή τους, είτε μετά από την επισκευή τους στα ναυπηγία. Επιπρόσθετα, τα πολεμικά πλοία μπορούν να έχουν αβλαβή διέλευση από τα Στενά, αφού προειδοποιήσουν τις τουρκικές αρχές με διπλωματικές διαδικασίες, 8 ημέρες πριν. Απαγόρευση διέλευσης, μετά από την τήρηση των παραπάνω διατυπώσεων, αποτελεί κατάφωρη παραβίαση της Σύμβασης.

Για τις τρίτες χώρες, εκτός Μαύρης Θάλασσας, απαγορεύεται κάθετα η διέλευση υποβρυχίων από τα στενά. Τα πολεμικά πλοία, το εκτόπισμα των οποίων δεν ξεπερνάει τους 45,000 τόνους, έχουν δικαίωμα αβλαβούς διελεύσεως. Δεν μπορούν όμως να υπάρχουν παραπάνω από 9 πλοία της ίδιας χώρας στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας κατά την ίδια χρονική περίοδο. Παράλληλα, τα πλοία αυτά δεν μπορούν να παραμείνουν για πάνω από 21 μέρες στη συγκεκριμένη περιοχή. Τέλος, για να επιτευχθεί η αβλαβής διέλευση, είναι απαραίτητη η κοινοποίησή της στις τουρκικές αρχές μέσω της διπλωματικής οδού, τουλάχιστον 15 ημέρες πριν.

Όλα τα παραπάνω ισχύουν εν καιρώ ειρήνης. Αντίθετα σε περίοδο πολέμου, η ελεύθερη διέλευση από τα στενά πολεμικών πλοίων οποιασδήποτε χώρας απαγορεύεται, μόνο όμως στην περίπτωση που η Τουρκία είναι άμεσα εμπλεκόμενη και συμμετέχει στον πόλεμο αυτό. Αν, όμως, δεν έχει σχέση με τον πόλεμο που εκτυλίσσεται, δεν έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την είσοδο, ούτε να καθυστερεί τη διέλευση πολεμικών πλοίων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Συνθήκη του Μοντρέ παραμένει ακόμα αυτούσια σε ισχύ, διότι η Τουρκία αρνείται να γίνει συμβαλλόμενο μέρος στην Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) που διέπει το καθεστώς της διεθνούς ναυσιπλοΐας από το 1994. Δεν έχει γίνει, λοιπόν, καμία  προσπάθεια για επαναδιατύπωση στης Συνθήκης ώστε να συνάδει με την UNCLOS. Αντίθετα η Τουρκία την ίδια χρονική περίοδο έθεσε σε λειτουργία το «Ναυτιλιακό Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας για τα Τουρκικά Στενά» (Maritime Traffic Regulations for the Turkish Straits and the Marmara Region), με σκοπό να ρυθμίζει το καθεστώς των στενών για μεγαλύτερη ασφάλεια στην ναυσιπλοΐα. Η πράξη αυτή προκάλεσε αντιδράσεις από αρκετές χώρες, ανάμεσά τους και η Ρωσία. Ο Κώδικας, όμως, έγινε δεκτός από το Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό, αφού κρίθηκε ότι δεν παραβιάζει τα δικαιώματα των πλοίων που περνούν από τα Στενά.

Γενικά παρατηρούμε ότι τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου αποτέλεσαν το μήλο της Έριδος, όχι μόνο για την Τουρκία και την Ρωσία, αλλά και για πολλές χώρες με άμεσα συμφέροντα, ανάμεσά τους και η Ελλάδα. Η στρατηγική σημασία των Στενών είναι τεράστια. Για το λόγο αυτό, αυτός που τα έχει υπό τον έλεγχό του αποκτά αυτόματα μεγάλο πλεονέκτημα. Η διαφορά ανάμεσα στην Τουρκία και τη Ρωσία, η οποία απασχόλησε τη διεθνή κοινή γνώμη πολλές φορές στο παρελθόν, είναι η άμεση απόρροια της σύγκρουσης συμφερόντων των δύο χωρών. Η Συνθήκη του Μοντρέ δημιούργησε ένα συγκεκριμένο status quo, δίνοντας στην Τουρκία βασικό συντονιστικό ρόλο πάνω στα στενά, χωρίς όμως να της δίνει τον απόλυτο έλεγχο. Κάθε μονομερής απόπειρα αλλαγής αυτής της κατάστασης θα βρίσκει ισχυρό εμπόδιο τόσο στη Ρωσία, όσο και στις υπόλοιπες συμβαλλόμενες με την συνθήκη χώρες.

Πηγές

http://sam.baskent.edu.tr/belge/Montreux_ENG.pdf

http://www.globalsecurity.org/military/world/naval-arms-control-1936.htm

http://www.mfa.gov.tr/implementation-of-the-montreux-convention.en.mfa

http://www.army.gr/default.php?pname=SIMFONIA_GIA_KATHESTOS_STENON_MONTRE&la=1

http://www.newsbeast.gr/world/arthro/2049819/sta-dardanelia-metaferi-i-agkira-ton-rosotourkiko-psichro-polemo

http://www.haniotika-nea.gr/sto-proskinio-ke-i-sinthiki-montre/

http://turkishnavy.net/2014/03/05/a-primer-on-the-montreux-convention/

http://historyreport.gr/index.php/%CE%A3%CF%84%CE%B1-%CE%BD%CE%B5%CF%8C%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B1-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1/%CE%94%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE-%CE%98%CE%AD%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1/1043-%CE%97-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%AD-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B1-%CE%94%CE%B1%CF%81%CE%B4%CE%B1%CE%BD%CE%AD%CE%BB%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%92%CF%8C%CF%83%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%BF