Από τον «Δόκτορα Ζιβάγκο» μέχρι το «Snowden» και το πιο πρόσφατο «Red Sparrow», πολλές ταινίες έχουν βγει στους κινηματογράφους οι οποίες ασχολούνται άμεσα ή έμμεσα με τις μυστικές υπηρεσίες πληροφοριών. Λαμβάνοντας κάποια στοιχεία και από τις τρεις ταινίες, ανεξάρτητα από το ποιοτικό τους υπόβαθρο, στο παρόν άρθρο γίνεται μία θεωρητική ανάλυση των μυστικών υπηρεσιών πληροφοριών. Πιο συγκεκριμένα θα ασχοληθούμε με τους τρόπους δράσης των μυστικών υπηρεσιών και τον κίνδυνο που ελλοχεύει από τη δράση τους στη δημοκρατία και στον καθένα μας ξεχωριστά.

Καταρχάς η δράση των μυστικών υπηρεσιών ορίζεται ως «η επίσημη, μυστική συλλογή και επεξεργασία των πληροφοριών για τις ξένες χώρες, ώστε να βοηθήσουν στην χάραξη και εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής, καθώς και η συμπεριφορά μυστικών υπηρεσιών στο εξωτερικό, ώστε  να διευκολυνθεί η εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής» (Random, 1958). Από τον ορισμό προκύπτει ότι η εν λόγω δράση είναι μυστική μέχρι ενός σημείου, καθώς υπάρχουν συμμαχίες μεταξύ των μυστικών υπηρεσιών όπως αυτή των ΗΠΑ, Ηνωμένου Βασιλείου, Αυστραλίας, Νέας Ζηλανδίας και Καναδά.

Οι μυστικές υπηρεσίες είναι κάτι περισσότερο από μία “απλή” παροχή πληροφοριών για τη στήριξη των στρατηγικών εθνικής ασφάλειας. Το εύρος της δράσης τους είναι πολύ μεγαλύτερο, καθώς αρχικά έχουν ως σκοπό τη διερεύνηση των πολιτικών, των προθέσεων και των δυνατοτήτων αντίπαλων κρατικών και μη κρατικών παραγόντων και, κατά δεύτερον, οφείλουν να αναλύσουν και να ερμηνεύσουν τις παρεχόμενες πληροφορίες, ενώ παράλληλα πρέπει να προστατευτούν (αντικατασκοπεία) και να διεισδύσουν στις μυστικές υπηρεσίες άλλων χωρών. Λόγω της πληθώρας των δραστηριοτήτων, τα αντικείμενα μελέτης διαχωρίζονται με βάση την πληροφορία. Δηλαδή, υπάρχουν πέντε ομάδες μυστικών υπηρεσιών: Πρώτη είναι αυτή που ασχολείται με τις βασικές πληροφορίες, δηλαδή τους απλούς αριθμούς και τα είδη εξοπλισμών, η δεύτερη με τις τρέχουσες ειδήσεις, δηλαδή τις κινήσεις των αντιπάλων, τις εκτοξεύσεις πυραύλων και δορυφόρων, η τρίτη με πληροφορίες που βοηθούν στην ασφάλεια από μελλοντικούς κινδύνους, η τέταρτη με πληροφορίες σχετικά με τον κίνδυνο μίας άμεσης επίθεσης, και η πέμπτη με τις επιστημονικές και τεχνικές πληροφορίες – δηλαδή, πώς οι νέες τεχνολογίες χρησιμοποιούνται στον συγκεκριμένο τομέα (Roger, 2016).

Πώς όμως καθορίζεται πότε είναι επιτυχημένη ή αποτυχημένη η δράση των μυστικών υπηρεσιών;

Επιτυχία υπάρχει όταν οι προβλέψεις για τις προθέσεις, τις προτιμήσεις και τις ικανότητες των δρώντων είναι ακριβείς, και αποτυχία όταν είναι ανακριβείς ή ακόμα και λανθασμένες. Επιπλέον υπάρχει και η στρατηγική έκπληξη, όταν δηλαδή μια αποτυχία (α) έχει σημαντικά αρνητική επίδραση στο εθνικό συμφέρον και (β) είναι το αποτέλεσμα της αναποτελεσματικής αλληλεπίδρασης μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και των μυστικών υπηρεσιών (Yahri-Milo, 2013). Υπάρχουν πολλές γνωστές αποτυχίες παγκοσμίως των μυστικών υπηρεσιών, όπως είναι το Περλ Χάρμπορ, η  Κορέα (1950), η κατασκευή του Τείχους του Βερολίνου, ο πόλεμος του Γιομ Κιπούρ, η κατάρρευση της ιρανικής Shah, η εισβολή στο Αφγανιστάν (1979), η εισβολή της Αργεντινής στα νησιά Φώκλαντ, η ιρακινή εισβολή στο Κουβέιτ, οι  τρομοκρατικές επιθέσεις στις ΗΠΑ (11 Σεπτεμβρίου 2001) και τα -ανύπαρκτα- όπλα μαζικής καταστροφής στο Ιράκ (Odom, 2008: 316).

Για τις αποτυχίες των μυστικών υπηρεσιών κατά κύριο λόγο ευθύνονται οι ανισορροπίες μεταξύ των σταδίων που απαρτίζουν τον λεγόμενο «intelligence cycle». Ο κύκλος αυτός έχει τέσσερα αλληλοεπιδρώμενα και αλληλοεξαρτώμενα στάδια. Τη συλλογή των πληροφοριών, την ανάλυση, το τελικό προϊόν και τη διεύθυνση. Η διεύθυνση υποτίθεται ότι προέρχεται από τους πολιτικούς, οι οποίοι όμως έχουν συνήθως περιορισμένη επαφή με τα θέματα πληροφοριών. Ο κίνδυνος μίας αποτυχίας στο στάδιο της διεύθυνσης είναι είτε να θέσουν ως προτεραιότητα στην ατζέντα των μυστικών υπηρεσιών ένα θέμα δευτερευούσης σημασίας, είτε να ερμηνεύσουν λανθασμένα κάποια πληροφορία που προέρχεται από τις μυστικές υπηρεσίες, λόγω της κομματικής τους απόχρωσης και προσήλωσης. Το στάδιο της συλλογής των πληροφοριών, στο οποίο δουλεύουν κυρίως αξιωματούχοι, γίνεται παράλληλα με την ερμηνεία των πληροφοριών. Εδώ, εισέρχεται και πάλι ο κίνδυνος του ανθρώπινου παράγοντα για κάποια τυχόν αποτυχία. Συνήθως οι αξιωματούχοι και οι μυστικοί πράκτορες υπερεκτιμούν ή υποτιμούν τις εκάστοτε καταστάσεις, με πιο τρανταχτά παραδείγματα υπερεκτίμησης την ύπαρξη των όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ, και υποτίμησης, την έξαρση της δράσης του Ισλαμικού Κράτους (Chang and Tetlock, 2016: 905). Στο στάδιο του τελικού προϊόντος, υπάρχει ο κίνδυνος να μην περάσει το προϊόν στους πολιτικούς ώστε να κλείσει με επιτυχία ο κύκλος. Εκτός από τα θέματα που δημιουργούνται μεταξύ των σταδίων, υπάρχουν και άλλοι επτά παράγοντες αποτυχίας των μυστικών υπηρεσιών.

• η αποτυχία συλλογής πληροφοριών,
• η εσφαλμένη ερμηνεία των διαθέσιμων πληροφοριών (πρόβλημα νοοτροπίας),
• η εξαπάτηση από τους αντιπάλους,
• η άρνηση αντιπάλων να δώσουν επαρκείς πληροφορίες,
• οι πληροφορίες να μη μοιράζονται γρήγορα και αποτελεσματικά,
• η μη κοινοποίηση πληροφοριών για τη χάραξη πολιτικής,
• η λανθασμένη νοοτροπία και η προκατάληψη στη χάραξη πολιτικής.

Πέραν της πρακτικής αποτυχίας των μυστικών υπηρεσιών, πολλοί «whistleblowers» (πληροφοριοδότες δημοσίου συμφέροντος) όπως ο Τζον Κυριάκου και ο Έντουαρντ Σνόουντεν, οι οποίοι ήταν οι ίδιοι πράκτορες, αποκάλυψαν την ουσιαστική αποτυχία. Οι μυστικές υπηρεσίες, από κρατικά όργανα για την προστασία των πολιτών, έφτασαν να παρακολουθούν σχεδόν κάθε πολίτη στον κόσμο και να διατηρούν μυστικές φυλακές βασανιστηρίων σε πολλά κράτη. Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες παραβιάζουν κάθε κλήση, κάθε μήνυμα (sms), κάθε email και κάθε συνομιλία σε κοινωνικά δίκτυα, κρατώντας όλα τα δεδομένα σε τεράστιες εγκαταστάσεις στην πολιτεία Utah. Παράλληλα, η σημερινή επικεφαλής της CIA διοικούσε μία μυστική φυλακή στην Ταϊλάνδη, όπου συντελούνταν φρικτά βασανιστήρια. Ακούγεται είτε βγαλμένο από τις σελίδες βιβλίων του Όργουελ, είτε από κάποια σκηνή από τις προαναφερθέντες ταινίες. Αυτή όμως είναι η πραγματικότητα, η οποία θέτει σε τρομερό κίνδυνο τη δημοκρατία και την ιδιωτική ζωή κάθε ανθρώπου. Δεν γνωρίζω αν με ένα αυτοκόλλητο στις κάμερες των προσωπικών μας υπολογιστών -μία πράξη που έκανε πολύς κόσμος μετά τις αποκαλύψεις του Σνόουντεν- θα μπορέσει να αλλάξει κάτι. Όμως, όλο το οικοδόμημα των μυστικών υπηρεσιών χρειάζεται ριζική αλλαγή, καθώς όσο η τεχνολογία εξελίσσεται, οι τρόποι να ελέγχονται και να παρακολουθούνται οι ζωές των ανθρώπων πολλαπλασιάζονται και, με αυτόν τον τρόπο, να “αυταρχικοποιούνται” περισσότερο οι κοινωνίες και οι πολιτικές διαδικασίες.

Πηγές:

1. Chang, W. and Tetlock, P. (2016). Rethinking the Training of Intelligence Analysts. Intelligence and National Security, 31 (6): 903-920.
2. Odom, W. (2008). Intelligence Analysis. Intelligence and National Security, 23 (3): 316-332.
3. Roger, G. (2016). Intelligence and Strategy. In: John Baylis, James J. Wirtz, and Colin S. Gray (eds). Strategy in the Contemporary World. Fifth Edition. pp. 137-156. Oxford: Oxford University Press.
4. Yarhi-Milo, K. (2013). In the Eye of the Beholder: How Leaders and Intelligence Communities Assess the Intentions of Adversaries. International Security, 38 (1): 7-51.