Σκιαγράφηση του φαινομένου

Το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων -trafficking, όπως ονομάζεται διεθνώς- αποτελεί ένα από τα πιο σοβαρά εγκλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει η διεθνής κοινότητα. Συνεχίζει και σήμερα να δημιουργεί ανησυχίες για τις ανεξέλεγκτες διαστάσεις που έχει λάβει, καθώς και για τη δυσκολία καταπολέμησής του.

Η οικονομική εξαθλίωση, η ανεργία και η έλλειψη παιδείας -κυρίως σε αναπτυσσόμενες χώρες-, σε συνδυασμό με τη διαφθορά της πολιτικής εξουσίας, της αστυνομίας και της διοίκησης αποτελούν τους σημαντικότερους λόγους εμφάνισης του φαινομένου. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες αποτελούν εύκολους στόχους, καθώς δίνουν την ευκαιρία στις εγκληματικές οργανώσεις να δρουν ευχερέστερα.

Το κέρδος από την εμπορία ανθρώπων, που αποτελεί το μοναδικό κίνητρο για τους δράστες, αποτιμάται σε δισεκατομμύρια US$ ετησίως. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εργασίας, τα κέρδη για τους εγκληματίες υπολογίζονται διεθνώς στα 150 δισεκατομμύρια US$ το χρόνο – εκ των οποίων τα 99 δισεκατομμύρια προέρχονται από τη σεξουαλική εκμετάλλευση, που αποδεικνύεται ότι αποτελεί μια από τις πιο κερδοφόρες εγκληματικές δραστηριότητες.

Το trafficking συνεπάγεται τη βάναυση και διαρκή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, και έχει θεωρηθεί ότι συμπεριλαμβάνεται στις σύγχρονες μορφές δουλείας. Τα θύματα χαρακτηρίζονται ως σύγχρονοι “σκλάβοι”, δηλαδή άτομα που στερούνται της ελευθερίας τους, αφού το σώμα τους μετατρέπεται σε αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης, και υπόκεινται σε ψυχολογική και σωματική βία.

 Τι είναι το human trafficking;

Ο πληρέστερος ορισμός μέχρι σήμερα έχει δοθεί από το Πρωτόκολλο της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών «για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της Διακίνησης Προσώπων, ιδιαίτερα γυναικών και παιδιών». Σύμφωνα με αυτόν, πρόκειται για την παράνομη διακίνηση και εμπορία ανθρώπων, με τη χρήση απειλών ή άλλου εξαναγκαστικού μέσου, με σκοπό την οικονομική τους εκμετάλλευση. Κατά το άρθρο 3 του ανωτέρω Πρωτοκόλλου, δεν εξαιρείται κανένα άτομο από το πεδίο προστασίας του. Ποινικοποιεί, δηλαδή, με τον ίδιο τρόπο την εμπορία γυναικών, παιδιών και αντρών, ενώ δεν περιορίζεται μόνο στη σεξουαλική εκμετάλλευση αυτών, αλλά αναφέρεται και σε άλλες μορφές, μεταξύ των οποίων η καταναγκαστική εργασία, το εμπόριο οργάνων και η στρατολόγηση ανηλίκων σε ένοπλες ομάδες.

Η κατάσταση σήμερα

Όπως αναφέρθηκε, το human trafficking αποτελεί μια μορφή σύγχρονης δουλείας, επομένως η εξέλιξη του φαινομένου μπορεί να ερευνηθεί λαμβάνοντας υπόψη τους άμεσα συσχετιζόμενους δείκτες. Ένας απ’αυτούς είναι και ο Global Slavery Index, όπου μια σχετική αύξηση μπορεί να υποδηλώνει και μια αύξηση στο human trafficking.

Σύμφωνα με την τελευταία Παγκόσμια Έκθεση του Γραφείου των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα, το 2016, το 51%  των θυμάτων ήταν γυναίκες, το 20% ανήλικα κορίτσια, το 21% άντρες, και το 8% ανήλικα αγόρια. Αναφέρεται ότι το 72% των καταγεγραμμένων θυμάτων προορίζονταν για σεξουαλική εκμετάλλευση, ενώ ακολουθεί η εργασιακή εκμετάλλευση με ποσοστό 20%. Ωστόσο, αυτό που έχει αλλάξει την τελευταία δεκαετία, και προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία, είναι η αύξηση των ανήλικων θυμάτων. Συγκεκριμένα, από το 2004 έως το 2014 το ποσοστό των ανήλικων κοριτσιών διπλασιάστηκε, από το 10% στο 20%. Η ίδια τάση παρατηρείται και στα ανήλικα αγόρια, καθώς το ποσοστό σκαρφάλωσε από το 3% στο 8%.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η σεξουαλική εκμετάλλευση παγκοσμίως έχει την «πρωτοκαθεδρία», με τη συντριπτική πλειοψηφία (96%) των θυμάτων να είναι γυναίκες και ανήλικα κορίτσια. Αντίθετα, το 83% των αντρών και ανήλικων αγοριών χρησιμοποιούνται για καταναγκαστική εργασία και αφαίρεση οργάνων.

Ποια είναι όμως η κατάσταση στη Ευρώπη, που αγωνίζεται να δώσει τέλος στις σοβαρότατες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στατιστικά στοιχεία της Εuropol, δεν έχει υπάρξει καμία πρόοδος, καθώς ο αριθμός των θυμάτων έχει αυξηθεί. Συγκεκριμένα, το 2013 τα θύματα ήταν 3.315, ενώ το 2014  τα καταγεγραμμένα θύματα ήταν 4.185, εκ των οποίων το 71% ήταν πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πλειονότητα των υποθέσεων αφορά τη σεξουαλική εκμετάλλευση, καθώς το 90% των θυμάτων χρησιμοποιείται γι’ αυτόν τον σκοπό, με τις γυναίκες να αποτελούν τον κύριο στόχο. Η πλειοψηφία των θυμάτων προέρχεται από τις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Όσον αφορά τους πρόσφυγες, o Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης έχει αναφέρει ότι 7 στους 10 έχουν πέσει θύματα trafficking, ενώ η Ευρωπαϊκή Αστυνομική Υπηρεσία εκτιμά ότι 10.000 ασυνόδευτα παιδιά έχουν ήδη εξαφανιστεί στην Ευρώπη. Δυστυχώς, στην πραγματικότητα ο αριθμός αυτός φαίνεται ότι -κατά πάσα πιθανότητα- είναι πολύ μεγαλύτερος.

Τι δείχνουν τα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ για την κατάσταση στην Ελλάδα;

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας που παρουσιάζει το ΑΠΕ-ΜΠΕ, τάσεις μείωσης εμφανίζονται στις υποθέσεις εμπορίας από το 2013 έως τον Σεπτέμβρη του 2016. Συγκεκριμένα, το 2013 αντιμετώπισε 37 υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων, το 2014, 36 υποθέσεις, το 2015, 32 υποθέσεις, ενώ το 2016, μόλις 18 υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων. Η πλειονότητα των υποθέσεων αφορούσε την σεξουαλική εκμετάλλευση, ενώ ακολουθούσαν η εργασιακή εκμετάλλευση και η επαιτεία.
Παρά τη μείωση των υποθέσεων, δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι τα στοιχεία αυτά δεν ανταποκρίνονται πλήρως στην πραγματικότητα. Δυστυχώς, δεν αναγνωρίζονται όλα τα πραγματικά θύματα. Αυτό συμβαίνει γιατί η επίσημη αναγνώρισή τους, πολλές φορές, προϋποθέτει μια τεχνοκρατική διαδικασία συγκέντρωσης, επεξεργασίας και αξιολόγησης των σχετικών στοιχείων από τις αρμόδιες αρχές. Είναι πιθανόν ένα θύμα να μην έχει αναγνωριστεί επίσημα, γιατί δεν έχει επικοινωνήσει ή δεν έχει αναφέρει το περιστατικό στις αρμόδιες αρχές.

Δεν γίνεται καμία αναφορά στις περιπτώσεις των προσφύγων και των μεταναστών, γιατί δεν υπάρχουν αξιόπιστες πληροφορίες, ικανές να παρέχουν μια λεπτομερή εικόνα της υφιστάμενης κατάστασης. Αυτή η αδυναμία οφείλεται κυρίως στη συγκεκαλυμμένη φύση του ίδιου του φαινομένου. Είναι δύσκολο να γνωρίζουν οι αρμόδιες αρχές μιας χώρας πόσοι άνθρωποι έχουν διακινηθεί παράνομα. Η εμπορία είναι μυστική, τα θύματα εξαναγκάζονται σε σιωπή, και τα εμπλεκόμενα κυκλώματα, μέσω εκφοβισμού, εμποδίζουν τους μάρτυρες να καταγγείλουν συναφή περιστατικά.

Διαστάσεις καταπολέμησης του φαινομένου σε οικουμενικό επίπεδο

Πρώτη προσπάθεια των Ηνωμένων Εθνών στον αγώνα για την καταπολέµηση της παράνοµης διακίνησης ανθρώπων υπήρξε η Συνθήκη για την Καταστολή της Παράνοµης ∆ιακίνησης Προσώπων και της Εκµμετάλευσης της Εκπόρνευσης και Άλλων το 1950. Πρόκειται για την πρώτη Σύμβαση που αντιμετωπίζει το έγκλημα πιο δραστικά, καθώς τα συμβαλλόμενα κράτη αναλαμβάνουν έναν πιο ουσιαστικό ρόλο και, ειδικότερα, τη δέσμευση να τιμωρούν τους δράστες. Η Σύμβαση, ωστόσο, χαρακτηρίζεται προβληματική και ελλιπής, διότι απουσιάζει μια ρύθμιση για την εμπορία παιδιών.

To κενό καλύπτει η Διεθνής Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του Υπερεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος (2000) και το πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της διακίνησης Προσώπων, Ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών, όπου μέχρι σήμερα χαράζουν τις κατευθυντήριες γραμμές αναφορικά με την αντιμετώπιση του φαινομένου. Σε κάθε περίπτωση, τα κράτη δεσμεύονται για την ψήφιση νόμων με στόχο την ποινικοποίηση του εγκλήματος, όπως αναφέρεται στο άρθρο 5, την προστασία των θυμάτων, την λήψη κατάλληλων μέτρων προκειμένου τα θύματα να αναρρώσουν, καθώς και τη δημιουργία πολιτικών και μέτρων προκειμένου να καταπολεμήσουν την εμπορία.

Τέλος, δεν θα πρέπει να παραλειφθούν ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης, ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας και η δράση των ΜΚΟ όπως η «Α21», η «UNICEF» και η «Διεθνής Αμνηστία». Συγκεκριμένα, εργάζονται για την καταπολέμηση του φαινομένου, μέσω εκστρατειών που έχουν ως στόχο την πληροφόρηση γύρω από την εμπορία ανθρώπων, ειδικά των πιο ευάλωτων κοινωνικά ομάδων. Έχουν βοηθήσει στη συλλογή στοιχείων και, κατ’επέκταση, στη διάσωση θυμάτων.

Σε περιφερειακό επίπεδο

Στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, ψηφίστηκε η Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, η οποία στοχεύει στην πρόληψη του εγκλήματος (άρθρα 5-9), στην προστασία των θυμάτων και στη δίωξη διακινητών. Βασικό στοιχείο αποτελεί επίσης η δημιουργία ομάδας εμπειρογνωμόνων, η λεγόμενη GRETA (Groups of Experts against Trafficking in Human Beings), η οποία επιβλέπει την εφαρμογή της σύμβασης από τα συμβαλλόμενα κράτη-μέλη (άρθρο 36).

Έπειτα, η νομοθετική δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στηρίζεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, αλλά και σε Οδηγίες που απευθύνονται στα κράτη-μέλη προκειμένου να ρυθμίσουν την εσωτερική τους νομοθεσία. Τα κράτη καλούνται να λάβουν τα αναγκαία μέτρα για την ποινικοποίηση των πράξεων εμπορίας με την υιοθέτηση αποτελεσματικών κυρώσεων, αλλά και να παρέχουν προστασία και συνδρομή στα θύματα.

Η δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης χαρακτηρίζεται από συντονισμό και αμεσότητα, αποτελώντας παράδειγμα προς μίμηση για τον οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, αλλά και για τα κράτη. Ωστόσο, τα στοιχεία δείχνουν ότι δεν έχει υπάρξει αξιοσημείωτη πρόοδος για την αντιμετώπιση του φαινομένου, καθιστώντας αναγκαία την άριστη συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών.

Ελληνική Νομοθεσία

Στην ελληνική νομοθεσία, η εμπορία ανθρώπων αναφέρεται στο άρθρο 323Α του Ποινικού Κώδικα. Η νομοθεσία παρέμενε ελλιπής μέχρι το 2002, οπότε και ψηφίστηκε ο νόμος 3064/2002, που απαγορεύει τη διακίνηση με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση και την αναγκαστική εργασία. Οι ποινές που επιβάλλει είναι αντίστοιχες με εκείνες που προβλέπονται για άλλα κακουργήματα. Συγκεκριμένα, επιβάλλεται ποινή κάθειρξης μέχρι 10 έτη, και χρηματική ποινή από 10.000 έως 50.000 ευρώ. Βασική καινοτομία αποτελεί ο Νόμος 3386/2005 «Είσοδος,διαμονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην Ελληνική Επικράτεια»,­ με τον οποίο προβλέπεται η χορήγηση άδειας διαμονής σε θύματα εμπορίας ανθρώπων ή παράνομης διακίνησης μεταναστών, και χορηγείται τρίμηνη προθεσμία περίσκεψης. Τέλος, ο Νόμος 3625 που θεσπίστηκε το 2007 διευκολύνει τις ποινικές διαδικασίες αναφορικά με τη διακίνηση των ανήλικων θυμάτων.

Συμπεράσματα

Παρά τις συντονισμένες προσπάθειες της διεθνούς κοινότητας να καταπολεμήσει το φαινόμενο, τα αποτελέσματα δεν είναι ενθαρρυντικά, όπως μαρτυρούν και τα ανωτέρω αναφερόμενα ποσοστά. Καθίστανται αναγκαίες οι συντονισμένες δράσεις και ενέργειες μεταξύ των κρατών, αλλά και των οργανισμών που εμπλέκονται σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Καμιά ποινικοποίηση, όσο αυστηρή κι αν είναι, δεν έχει τη δύναμη να λύσει ένα κοινωνικό πρόβλημα με παγκόσμιες διαστάσεις, αν δεν καταπολεμηθούν πρώτα τα αίτια που οδηγούν στην ανάπτυξή του.

Πηγές: