Και ενώ στη διεθνή επικαιρότητα μονοπωλούσε συνεχώς το ζήτημα του εμπορικού πολέμου ανάμεσα στις τρεις υπερδυνάμεις (Ευρώπη, Αμερική και Κίνα), και ο ευρωπαϊκός κόσμος είχε στραμμένη τη ματιά του στην επίλυση του μεταναστευτικού προβλήματος και του χρέους των νοτίων χωρών, στην πολιτική κρίση της Ιταλίας και στην προσπάθεια απομόνωσης της «δυνατής» Τουρκίας, η Λατινική Αμερική αποτελεί ένα καζάνι που σιγοβράζει συνεχώς. Στο επίκεντρο της ανάλυσης τίθεται η περίπτωση της Νικαράγουας και των βίαιων συγκεντρώσεων που ξέσπασαν στο τέλος του Απρίλη του 2018. Το αίτημα των διαδηλωτών αφορά τον εξαναγκασμό της παραίτησης του προέδρου, Daniel Ortega (Rogers, 2018). Οι κινητοποιήσεις έλαβαν εθνικό πρόσημο καθ’ ότι συμμετείχαν πολλοί φοιτητές και διάφορες κοινωνικές ομάδες. Ο πρόεδρος είναι πλέον αντιμέτωπος με τη λαϊκή οργή, ως το πρόσωπο που με την πολιτική του υπονόμευσε τους πολιτικούς θεσμούς και «βούλιαξε» τη Νικαράγουα στη φτώχεια και τη μιζέρια. Ποια είναι όμως η Νικαράγουα μέσα από τα μάτια των ερευνητών και των πολιτικών αναλυτών; Ποιος ο ρόλος του Ortega στο χρονικό της κρίσης, και ποια η σημασία της για τη διεθνή πολιτική επικαιρότητα;

Το κίνημα των Sandinistas: Από τη δημιουργία στο «όνειρο»

Μετά την κατάληψη της Νικαράγουας από τις ΗΠΑ το 1912, ήρθε στην εξουσία η οικογένεια Somoza, της οποίας η πολιτική εξελίχθηκε σε πολιτική δικτατορία. Την εποχή αυτή, η εξουσία του Somoza χαρακτηρίστηκε από πολιτική και οικονομική ανισότητα, αυξημένη εμπλοκή των ΗΠΑ στα εσωτερικά θέματα και ισχυρή διαφθορά. Η ανισότητα γέννησε τους αντι-ιμπεριαλιστικούς αγώνες υπό τον Sandino, ο οποίος θεωρήθηκε εθνικός ήρωας. Οργάνωσε αντάρτικο στα βουνά του Βορρά όταν τη δεκαετία του ‘20 τα αμερικανικά στρατεύματα επέστρεψαν στη χώρα. Η δολοφονία του το 1934 από τον Somoza συνέβαλε στην επιστροφή της δυναστείας των Somoza στην εξουσία για 20 χρόνια, ενώ πυροδότησε τη δημιουργία του κινήματος των Sandinistas (Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης) το 1961 από μαρξιστές αγωνιστές και χριστιανούς ριζοσπάστες και φοιτητές. Το Πανεπιστήμιο της Leon και το Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Νικαράγουα αποτέλεσαν τα κέντρα του κινήματος. Παράλληλα, ιδεολογικά επηρεάστηκε από το Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης της Αλγερίας, υιοθετώντας ως βασικούς άξονές του τον αντι-ιμπεριαλισμό και τον σοσιαλισμό.

Το 1979 το καθεστώς της δικτατορίας κατέρρευσε μετά από πολύπαθους αγώνες, οδηγώντας το κίνημα των Sandinista να αναλάβει την εξουσία. Βασικοί πυλώνες της πολιτικής τους τέθηκαν η εθνικοποίηση της περιουσίας που άνηκε στην οικογένεια Somoza, και η αγροτική μεταρρύθμιση με απώτερο στόχο τη μείωση της οικονομικής ανισότητας. Παράλληλα, παρότρυναν τον συνδικαλισμό των εργαζομένων τόσο του πρωτογενούς όσο και του δευτερογενούς τομέα, αντανακλώντας μια ορθόδοξη μαρξιστική προσέγγιση, και στρέφοντας την προσοχή τους στη βελτίωση των δημοσίων υπηρεσιών με προσπάθεια χρηματοδότησης των νοσοκομείων και των εκπαιδευτικών μονάδων. Όσον αφορά στις πολιτικές ελευθερίες, υποστήριξαν την ισότητα των δύο φύλων και κατήργησαν τη θανατική ποινή και τα βασανιστήρια. Σε εξωτερικά ζητήματα, τάχθηκαν υπέρ της δημιουργίας ενός λαϊκού στρατού που θα υπάγεται άμεσα στην πολιτική ηγεσία. Αν και υπήρχαν πολλές τάσεις μέσα στο κόμμα (άλλες πιστά μαρξιστικές και άλλες λιγότερο), εντούτοις συμφωνήθηκε πως στην προκείμενη φάση το κόμμα των Sandinista θα μπορούσε να επιτρέψει στον λαό την αμεσότερη πρόσβασή του στην εξουσία. Η συμφωνία της ηγεσίας ήταν να τηρηθεί ο πολιτικός πλουραλισμός του κόμματος με παράλληλη την εγκαθίδρυση μιας μικτής οικονομίας, η οποία θα έπρεπε να συνδυάσει τη φεουδαρχική παράδοση με τον νέο καπιταλισμό.

Εξ’ αυτού η Νικαράγουα του τότε δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί απλά μια καπιταλιστική ή φεουδαρχική χώρα, αλλά μάλλον ένα μεταβαλλόμενο νεωτερίζον σύνολο. Συνάμα, υποστηρίχθηκε η λαϊκή συμμετοχή και κινητοποίηση, δύο έννοιες που θα απαιτούσαν κάτι πολύ παραπάνω από μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Το σύνταγμα της χώρας προβλέπει ότι οι άνθρωποι ασκούν τη δημοκρατία, συμμετέχουν ελεύθερα και αποφασίζουν για την οικοδόμηση του οικονομικού, πολιτικού και κοινωνικού συστήματος. Οι άνθρωποι συμμετέχουν στην εξουσία άμεσα και μέσω των αντιπροσώπων τους, οι οποίοι εκλέγονται σύμφωνα με την καθολική, ισότιμη, άμεση, ελεύθερη και μυστική ψηφοφορία (Parsa).

Τα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση ωστόσο ήταν πολλά, καθ’ ότι ο αναλφαβητισμός έπληττε την ύπαιθρο, ενώ υπήρχαν αντικυβερνητικές βλέψεις. Όσον αφορά στο πρώτο ζήτημα, η κυβέρνηση της Νικαράγουα έστειλε καθηγητές και εκπαιδευτικούς στην ύπαιθρο ώστε να αναστείλει με επιτυχία τα προβλήματα αναλφαβητισμού, ενώ για το δεύτερο επέσπευσε τη δημιουργία επιτροπών για τη διασπορά των επαναστατικών μηνυμάτων και την προάσπιση του κόμματος. Οι επιτροπές ήσαν παρόμοιες με αυτές της Κουβανικής Επανάστασης και προϋπέθεταν πολιτική εκπαίδευση, διοργάνωση συγκεντρώσεων του κόμματος, διανομή τροφίμων και σύλληψη αντι-επαναστατών. Στους κύριους εχθρούς του κόμματος συγκαταλέγονταν οι υποστηρικτές του Somoza και τα πρώην μέλη της εθνικής φρουράς, οι οποίοι δημιούργησαν αντικυβερνητικές στρατιωτικές δυνάμεις, προσπαθώντας να «σπάσουν» τον ισχυρό πυρήνα του κόμματος. Οι παραστρατιωτικές δυνάμεις χωρίστηκαν στο στρατό υποστήριξης, χρηματοδοτούμενο από τις Ηνωμένες Πολιτείες (Fuerza Democratica Nicaraguense) και στη συμμαχία (Alianza Revolucionaria Democratica), μια ομάδα υπό τον Pastora, ιδρυτικό μέλος των Sandinista (Brown, 2000). Aκόμη, η οικονομική ανάπτυξη της Νικαράγουα μπορεί να αποτέλεσε την αιτία της ανόδου του Α.Ε.Π., αλλά ο τυφώνας Joan υπονόμευσε τις όποιες προσπάθειες είχαν γίνει για μείωση του πληθωρισμού. Οι αυστηροί έλεγχοι των τιμών σε συνδυασμό με την εισαγωγή νέου νομίσματος δεν βοήθησαν, καθώς μια καταστροφή των υποδομών οδήγησε σε νέο πρόγραμμα ανασυγκρότησης της οικονομίας. Παράλληλα, ο εμπορικός αποκλεισμός των Ηνωμένων Πολιτειών και τα ήδη άδεια ταμεία εμπόδισαν τη μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη

Οι σχέσεις με την Κούβα και τις ΗΠΑ: ένας αιώνια πιστός φίλος και ένας επικίνδυνος εχθρός;

Οι σχέσεις της Νικαράγουα και της Κούβας μπορούν να χαρακτηριστούν όχι απλά φιλικές, αλλά αδελφικές στην τότε ψυχροπολεμική περίοδο. Η Κούβα βοήθησε στη δημιουργία επαναστατικών οργανώσεων στη Νικαράγουα ήδη από το 1967, και αργότερα, με την ανατροπή του καθεστώτος Somoza, δόθηκαν συμβουλές περί στρατιωτικής ανασυγκρότησης και κοινωνικής πολιτικής. Ως αντάλλαγμα, η Νικαράγουα θα παρείχε σπόρους και τρόφιμα στην Κούβα ως βοήθεια την περίοδο του αμερικανικού εμπάργκο. Τόσο για την εκπαιδευτική πολιτική της Νικαράγουα, με την εξάλλειψη του αναλφαβητισμού, όσο και με την άμεση βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης, η Κούβα αποδείχθηκε σύμμαχός της. Παράλληλα, η πολιτική παιδεία της Νικαράγουα διαμορφώθηκε με βάση τα Κουβανικά προτάγματα περί αντι-ιμπεριαλισμού, εξάπλωση της επανάστασης και δημιουργίας μιας αταξικής κοινωνίας, ό,τι δηλαδή θα προέβλεπε και το καθεστώς της Σταλινικής Ρωσίας.
Η βοήθεια της Κούβας ήταν ουσιαστικά το ενδιάμεσο σκαλί για να πετύχει και η Ρωσική διπλωματία το στόχο της: να παρεισφρήσει στην υποανάπτυκτη, τότε, Λατινική Αμερική με σκοπό την ενίσχυση της οικονομικής της θέσης. Έτσι στρατηγικά προσέγγισε κράτη της Νοτίου και Κεντρικής Αμερικής (Βραζιλία, Βενεζουέλα, Κούβα, Αργεντινή, Νικαράγουα και Ισημερινό) προκειμένου να αντισταθμίσει το συγκριτικό πλεονέκτημα των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες είχαν επιρροή στη Δύση. Επιπλέον, η ίδρυση της τράπεζας των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική) αποτελεί ένα γεωπολιτικό αντίβαρο απέναντι στον αμερικανικό άξονα επιρροής στη Λατινική Αμερική, εμποδίζοντας το ρόλο της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου στις περιοχές αυτές (Διακαντώνης, 2016).

Στην άλλη πλευρά οι Ηνωμένες Πολιτείες «ανακατεύονταν» πάντοτε στα εσωτερικά ζητήματα της Νικαράγουα. Ήδη από το 1856, οι Αμερικανικές αρχές θέτουν ως ηγέτη της χώρας έναν τυχοδιώκτη (William Walker), ο οποίος εκπροσωπεί τα συμφέροντα του αμερικανικού κεφαλαίου. Αργότερα, μετά την πτώση της δικτατορίας του Zelaya -μέλος των φιλελευθέρων της Νικαράγουα και εχθρικός προς τις ΗΠΑ- οι Ηνωμένες Πολιτείες προβαίνουν σε ένα πρόγραμμα δημοσιονομικής εξυγίανσης της χώρας. Στη συνέχεια, θα υποστηρίξουν τη δικτατορία Somoza έναντι του κινήματος του Sandinista που προέβλεπε τερματισμό αμερικανικής κυριαρχίας στη χώρα. Μετά το τερματισμό της δικτατορίας του Somoza, οι ΗΠΑ θα ενισχύσουν τις παραστρατιωτικές δυνάμεις για την υπονόμευση των Sandinista, αφενός διότι αντιλαμβάνονταν ότι η Νικαράγουα θα μπορούσε να διασπείρει μαζί με την Κούβα την επανάσταση και, αφετέρου, διότι παρατηρούσε τη στάση της Ρωσίας και τη στρατηγική της ανάμειξη στα θέματα της Λατινικής Αμερικής.

Αποκορύφωμα της προσπάθειας ανατροπής του καθεστώτος από τις ΗΠΑ στάθηκε η στάση του Reagan και του υπουργού Εξωτερικών Haig, οι οποίοι, για να ενισχύσουν την αμερικανική επιρροή στη Λατινική Αμερική, προχώρησαν στη δημιουργία ενός δικτύου τρομοκρατίας -όπως το αποκαλεί ο Chomsky-, του οποίου οι συνέπειες ήταν η προσφυγή της Νικαράγουα στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης το ‘86. Το θέμα που τέθηκε ήταν η άμεση ανάμειξη των Ηνωμένων Πολιτειών στα εσωτερικά ζητήματα της χώρας, με τη χρηματοδότηση παραστρατιωτικών οργανώσεων, αλλά και με την επίθεσή της στη Νικαράγουα. Εν τέλει, η απόφαση του δικαστηρίου δικαίωσε τη Νικαράγουα, χωρίς ωστόσο να αποτρέψει μελλοντική αμερικανική εμπλοκή σε πολιτικά ζητήματα της χώρας.

Το δύσκολο σήμερα και το αβέβαιο αύριο: Προκλήσεις και αλλαγές

Τα «ρόδινα» χρόνια της κομμουνιστικής πολιτικής των Sandinista δεν κράτησαν πολύ, καθ’ ότι, αν και η οικονομική ανισότητα είχε πλέον εξαλειφθεί, ο παρεμβατισμός της εξουσίας στην κοινωνική ζωή, η πολιτική βία και ο περιρρέων μιλιταρισμός ήταν αυταπόδεικτα στοιχεία του καθεστώτος. Από το 1990 ξεκινά η περίοδος της φιλελεύθερης δημοκρατικής μετάβασης, η οποία χαρακτηρίστηκε από πολιτική φιλελευθεροποίηση, αλλά με επιστροφή της οικονομικής ανισότητας. Η επιστροφή του Ortega το 2006 στην εξουσία, ως πρώην επαναστάτης μετά από τρεις εκλογικές ήττες στις προεδρικές εκλογές (1990,1996, 2001), σηματοδοτεί ξανά την αναβίωση της ελπίδας για τον λαό, λαμβάνοντας το ποσοστό 38%. Η πολιτική του πήρε το όνομα «Ορτεγκισμός» αφού δεν κράτησε όλες τις γραμμές των Sandinista. Υποστήριξε την απαγόρευση της άμβλωσης, ακόμη και σε περίπτωση βιασμού ή κινδύνου για τη ζωή και προσπάθησε να χτίσει καλύτερες σχέσεις με την εκκλησία. Κατηγορήθηκε για την εφαρμογή του προγράμματος λιτότητας του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας, καθώς και για ιδιωτικοποίηση των εθνικοποιημένων επιχειρήσεων (Duterme, 2016). Ωστόσο, προσπάθησε να ανακόψει την άνοδο της οικονομικής ανισότητας με την ασφαλιστική μεταρρύθμιση, η οποία προέβλεπε μείωση των συντάξεων, αλλά με ταυτόχρονη αύξηση των εισφορών των εργοδοτών και εργαζομένων.

Οι μεταβολές αυτές βοήθησαν στην εκδήλωση των διαδηλώσεων, οι οποίες εξελίχθηκαν σε βίαιες συγκρούσεις. Από την μια οι διαδηλωτές κατηγορούν τον Ortega για οπορτουνισμό και χειραγώγηση του κράτους, και από την άλλη η κυβέρνηση κατηγορεί τις ΗΠΑ για έμμεση εμπλοκή στα πολιτικά της χώρας. Ερμηνεύεται ως κίνηση Trump, ο οποίος προσπαθεί να αναμειχθεί στα «εδάφη» της επιρροής της Κίνας, όπως είναι η Λατινική Αμερική. Κάποιοι άλλοι αναλυτές την ερμηνεύουν ως κίνηση για υπονόμευση της πολιτικής ηγεσίας της Βενεζουέλας. Ήδη πάντως έχουν γίνει προσπάθειες και απ’ τις δύο πλευρές να εξυγιανθεί η κατάσταση με διάλογο των ΗΠΑ και της Νικαράγουα, και με παρέμβαση της εκκλησίας.

Συμπεράσματα

Τελικά, η ανάλυση της πολιτικής κρίσης της Νικαράγουας είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Αρχικά, υποδηλώνει την ανάγκη για οικονομική και πολιτική ανισότητα, στοιχεία που υπονομεύτηκαν και από την κομμουνιστική πολιτική και από τη σταδιακή φιλελευθεροποίηση. Η μεν πρώτη κατάφερε να μειώσει δραματικά την οικονομική ανισότητα, εγκαθιδρύοντας μια τυπική πολιτική ισονομία, η οποία τερματίστηκε με τις μιλιταριστικές πολιτικές, και η δεύτερη αύξησε την οικονομική ανισότητα, «χαρίζοντας» την πολιτική ισότητα. Το πρόβλημα είναι ότι, στην πραγματικότητα, η ανισότητα έχει πολλές πλευρές και δεν μπορεί να εξαλειφθεί, εφαρμόζοντας με μαθηματική ακρίβεια τη μια απ’ τις δύο πλευρές της. Και αυτό γιατί, όσο καλή και να είναι η τυπολογία και η μοντελοποίηση για την ανάλυση, η οικονομική ανισότητα -και συνεπώς η πολιτική- θα είναι πάντα το επίκεντρο της πολιτικής στόχευσης οποιασδήποτε κατεύθυνσης.

Βάσει της πρώτης παρατήρησης, καταλήγουμε στο ότι η πολιτική του υποανάπτυκτου κόσμου πάντα καθοδηγείται από τις μεγαλύτερες σε ισχύ δυνάμεις και οικονομίες. Η πολιτική Ortega είπε «ναι» στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και απέρριψε κάποιες από τις κόκκινες γραμμές των Santinista, απλούστατα διότι δεν μπορούσε να επιβιώσει μόνη της. Η ιδεολογία σε ώρες ανάγκης μετατρέπεται σ’ ένα κείμενο παρά σε μια βασική πολιτική γραμμή. Όταν όμως και η ίδια η ιδεολογική γραμμή δεν μπορεί να συγκεράσει οικονομικά και πολιτικά δικαιώματα, τότε καθίσταται προβληματική. Ανεξάρτητα απ΄ το αποτέλεσμα της σύγκρουσης, η πολιτική της Νικαράγουα φαίνεται πως εξαρχής αγόταν και φερόταν. Το ζήτημα είναι πως η κρίση της επηρεάζει καταλυτικά την παθούσα Λατινική Αμερική, τονίζοντας την ανάγκη αναγέννησης της δημοκρατίας, χωρίς κοινωνικές και οικονομικές αντιφάσεις.

Πηγές:

1. Brown, T. (2000). When the Ak-47s Fall Silent: Revolutionaries, Guerillas and the Dangers of Peace. Hoover Institute Press.
2. Duterme, B. (2016). Νικαράγουα: Τι έχει απομείνει από την ιδεολογία των Σαντινίστας; . H Αυγή. http://www.avgi.gr/article/10811/7576415/nikaragoua-ti-echei-apomeinei-apo-ten-ideologia-ton-santinistas-
3. Grardin, G. (2014). Interview With Noam Chomsky on the Crisis in Central America and Mexico. The Nation. https://www.thenation.com/article/interview-noam-chomsky-crisis-central-america-and-mexico/
4. Parsa, M. (n.d.). States, Ideologies, and Social Revolutions: A Comparative Analysis of Iran, Nicaragua, and the Philippines . Campridge University Press.
5. Rogers, T. (2018, June 6). The Unraveling of Nicaragua. https://www.theatlantic.com/international/archive/2018/06/nicaragua-ortega-protests/562094/
6. Διακαντώνης, Μ. (2016). Οι ΗΠΑ, η Κούβα και οι «συμπληγάδες» της ρωσικής διπλωματίας στη Λ. Αμερική. Liberal. https://www.liberal.gr/arthro/38498/amyna–diplomatia/2016/oi-ipa-i-kouba-kai-oi-isonsumpligadessin-tis-rosikis-diplomatias-sti-l-ameriki.html
7. Σπυρόπουλος, Γ. (2005). Ο τρίτος κόσμος στις διεθνείς σχέσεις:Μύθοι και Πραγματικότητες. Εκδόσεις Παπαζήση.