Την 12η Ιουλίου 2016 το Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης, προβλεπόμενο όργανο από τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), εξέδωσε την απόφασή του σε ό,τι αφορά την προσφυγή των Φιλιππίνων έναντι των κινεζικών διεκδικήσεων στη Νότια Κινέζικη Θάλασσα (ΝΚΘ). Αν και η Κίνα δεν συμμετείχε στην εκδίκαση της υπόθεσης, και δεν αναγνώρισε τη νομική φύση της διαφοράς, η απόφαση είναι νομικά δεσμευτική και για τα δύο μέρη.

Ποιά είναι η απόφαση ;

Το Δικαστήριο καταδίκασε την Κίνα για το σύνολο των διεκδικήσεών της, αλλά και για τις  ερμηνείες που αποδίδει στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας. Συγκεκριμένα το Δικαστήριο αποφάσισε :

1.  Να μην αναγνωρίσει τις -βασισμένες σε ιστορικά επιχειρήματα- αξιώσεις της Κίνας στη ΝΚΘ και, συγκεκριμένα, την διεκδίκηση της θαλάσσιας περιοχής εντός των 9 σημείων  (9-dash line area). Ο ισχυρισμός αυτός της Κίνας κρίθηκε άκυρος με γνώμονα ότι, πηγή των απαιτήσεων επί του θαλάσσιου πεδίου αποτελεί η κυριαρχία στεριάς (ηπειρωτικής γης ή νησιών), και όχι αόριστη ιστορική επιχειρηματολογία.

Φιλιππινέζοι αναρτούν τη σημαία τους επί της ξέρας Scarborough.

2.   Όσον αφορά το βράχο Scaroborough Shoal, δεν επενέβη στο ζήτημα της αμφισβητούμενης κυριαρχίας του, δηλώνοντας ότι η επίλυση ζητημάτων κυριαρχίας δεν αποτελεί αρμοδιότητα του Δικαστηρίου. Ωστόσο, αναγνωρίζοντας τη συγκεκριμένη προεξοχή (Lαnd feature) ως βράχο, της απέδωσε μόνο χωρικά ύδατα και όχι ΑΟΖ. Υπό το πνεύμα αυτό, καταδίκασε την Κίνα για παρεμπόδιση των φιλιππινέζων αλιέων στην ευρύτερη περιοχή.

3.   Καταδίκασε την Κίνα για την κατασκευή τεχνητών νησιών στην ευρύτερη ΝΚΘ, θεωρώντας ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα αφενός καταστρέφει το περιβάλλον και αφετέρου παραβιάζει τα δικαιώματα των Φιλιππίνων, καθώς αυτό συμβαίνει εντός της ΑΟΖ τους.

4. Τέλος, και ίσως σημαντικότερο και με ευρύτερες προεκτάσεις, το Δικαστήριο απεφάνθη να μην αποδόσει σε καμία προεξοχή ξηράς (land feature) στην περιοχή την ιδιότητα νησιού. Κατά συνέπεια, κανένας σχηματισμός των Spartly islands δεν δικαιούται ΑΟΖ ή υφαλοκρηπίδας. Πέραν μερικών σχηματισμών που χαρακτηρίστηκαν ως βράχοι, και κατά συνέπεια δικαιούνται χωρικών υδάτων πέριξ αυτών, όλοι οι υπόλοιποι δεν δικαιούνται καμία θαλάσσια ζώνη. Ωστόσο και εδώ δεν ασχολήθηκε με την απόδοση κυριαρχικών δικαιωμάτων επί των σχηματισμών.

Αυτό που απασχολεί το σκεπτικό της ανωτέρω απόφασης, είναι ότι έρχεται σε αντίθεση με την μέχρι σήμερα ευρύτερη αίσθηση ότι, κάθε σχηματισμός που μπορεί να καταστεί κατοικήσιμος (πχ να παρέξει νερό) αυτόματα χαρακτηρίζεται νησί, με συνέπεια να δικαιούται το σύνολο των θαλασσίων ζωνών πέριξ αυτού. Η συγκεκριμένη, όμως, απόφαση θέτει ως προϋπόθεση για το χαρακτηρισμό νησιού τη δυνατότητα διατήρησης σταθερής ανθρώπινης κοινωνίας (stable human community) και τη δυνατότητα υποστήριξης ζωής. Η ερμηνεία αυτή, ενδεχόμενα, διαφοροποιεί την ουσία και δυναμική ανάλογων διαμαχών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ποιά η αντίδραση των ενδιαφερόμενων μερών ;

Από την πρώτη στιγμή η Κίνα έσπευσε να καταδικάσει και να μην αναγνωρίσει την απόφαση και τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, με μια οργανωμένη κίνηση κυβερνητικών διακηρύξεων, αλλά και άρθρων σε πολλά μέσα ανά τον κόσμο, μέσω των οποίων οι αρθρογράφοι επιχειρηματολογούσαν σε μια προσπάθεια να αποδείξουν νομικά λάθη, αλλά και τον πολιτικό χαρακτήρα της απόφασης.

Ο νέος Πρόεδρος των Φιλιππίνων, σε μια προσπάθεια κατευνασμού της Κίνας, δήλωσε ότι το ζήτημα θα πρέπει να λυθεί και με διμερείς διαπραγματεύσεις.

Ενώ οι ΗΠΑ κάλεσαν την Κίνα να σεβαστεί την απόφαση.

Γιατι είναι σημαντική η Νότια Κινεζική Θάλασσα (ΝΚΘ);

Πρώτα από όλα, περιβάλλοντας μια αναδυόμενη Μεγάλη Δύναμη όπως η Κίνα, η περιοχή αποκτά γεωπολιτική βαρύτητα. Μέσω της ΝΚΘ διέρχεται το 1/3 περίπου του παγκόσμιου εμπορικού στόλου. Ενώ αποτελεί την πηγή του 12% των παγκοσμίων αλιευμάτων, και εκτιμάται ότι διαθέτει πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου.

Τι πραγματικά σημαίνει για την Κίνα η απόφαση;

Για την Κίνα οι συνέπειες της απόφασης έχουν τρεις διαστάσεις : οικονομική, ιδεολογική και περιφερειακή. Το 2011 το Chinese White Paper,  με τίτλο  Chinese peaceful development, είχε προσδιορίσει τα θεμελιώδη συμφέροντα (core interests) της Κίνας : state sovereignty, national security, territorial integrity, national reunification, social stability,economic and social development, peaceful rise. Όπως θα δούμε, το σύνολο αυτών των αρχών πλήττεται από την απόφαση.

1. Η ακύρωση των αξιώσεων της επί της 9-dash line, και η μη απόδοση ΑΟΖ στα Spartly Islands, αφαιρούν τη διεκδίκηση μεγάλου μέρους των περιοχών όπου εκτιμάται ότι υφίστανται ενεργειακά κοιτάσματα. Παράλληλα, αναιρούν το επιδιωκόμενο μονοπώλιο στην αλιευτική δραστηριότητα. Αμφότερα πλήττουν την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.

2. Ο έλεγχος των θαλάσσιων οδών επικοινωνιών και των θαλάσσιων κόμβων (ένας εκ των οποίων είναι και η ΝΚΘ) αποτελεί ζήτημα εθνικής ασφάλειας για την Κίνα καθώς, αφενός, αποτελεί κρίσιμο παράγοντα της διαρκούς οικονομικής της ανάπτυξης και, αφετέρου, προσδίδει στρατηγικό βάθος, έλεγχο της άμεσης περιφέρειάς της και αποτροπή παρεμβατισμού άλλων δυνάμεων  (όπως έκανε πάντα κάθε Μεγάλη Δύναμη κατά την περίοδο της ανάδυσης της, όπως πχ στις αρχές του 20ου οι ΗΠΑ στην Καραϊβική).

3. Με δεδομένο ότι η Κίνα έχει ανάλογες διαφορές με το σύνολο σχεδόν των κρατών της περιοχής, είναι πιθανόν η νίκη των Φιλιππίνων να αποτελέσει την αρχή ενός ντόμινο ανάλογων προσφυγών. Στην περίπτωση αυτή, όπως και με την παρούσα απόφαση, η Κίνα θα ήταν σχεδόν αναγκασμένη να αγνοήσει τις όποιες αποφάσεις και να προβεί σε πράξεις επίδειξης ισχύος στην περιοχή, εξασφαλίζοντας de facto τις αξιώσεις της. Είναι προφανές ότι κάτι τέτοιο θα την απομάκρυνε από την προσπάθεια της να πείσει, σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, ότι η ανάπτυξή της είναι ήπιας μορφής (peaceful rise), απαλλαγμένη από όρους επιβολής ισχύος και σε συμφωνία με τα Διεθνή Καθεστώτα (όπως για πχ η UNCLOS). Είναι προφανές ότι μια τέτοια εξέλιξη, αφενός, θα την απομάκρυνε από τη Διεθνή κοινότητα και, αφετέρου, θα προκαλούσε την αντίδραση των υπόλοιπων μεγάλων περιφερειακών και παγκόσμιων δρώντων (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Αυστραλία).

4.   Τέλος, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η ανάπτυξη της Κίνας εντάσσεται σε ένα ιδεολογικό διακύβευμα, αυτό της αναίρεσης του αιώνα της ταπείνωσης.  Η διεκδίκηση της ΝΚΘ έχει, λοιπόν, αξιακό και συναισθηματικό περιεχόμενο, καθώς γίνεται μεσα στο πλαίσιο επανάκτησης χαμένων (από τον ιμπεριαλισμό) ιστορικών εθνικών εδαφών, και όχι απλά οικονομικού συμφέροντος. Κατά συνέπεια, οποιαδήποτε αμφισβήτιση των -ιστορικά θεμελιωμένων- δικαιωμάτων της, πέραν από ανασχετικό παράγοντα της οικονομικής της ανάπτυξης, θίγει και το συλλογικό εθνικό αίσθημα, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε απρόβλεπτες αντιδράσεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.

Τι σημαίνει για τις ΗΠΑ η ΝΚΘ ;

Η δράση των ΗΠΑ σε παγκόσμιο επίπεδο στοχεύει στη διατήρηση της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης και των παραγόντων του παγκόσμιου συστήματος που συμβάλλουν στην ειρήνη και στην ευημερία. Στο πλαίσιο αυτό, οι ΗΠΑ υπερασπίζονται τα δημοκρατικά καθεστώτα, τη διάχυση των φιλελεύθερων αξιων και τις συνθήκες που διατηρούν και προάγουν την οικονομική ανάπτυξη, όπως το ελεύθερο εμπόριο και η ελευθερία των διαύλων εμπορικών ροών. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η ελευθερία της ναυσιπλοΐας και η αποφυγή ελέγχου σημαντικών διαύλων ναυσιπλοΐας από δυνάμεις που -στην οπτική των ΗΠΑ- βρίσκονται στο όριο, ή εκτός του Διεθνούς συστήματος, ανήκουν στον πυρήνα των ανωτέρω επιδιώξεων. Οι πρόσφατες επιχειρήσεις FONOPS (Freedom Of Navigation Operations) των ΗΠΑ αποτελούν εργαλείο των στρατηγικών αυτών επιδιώξεων, στοχεύοντας στην αποτροπή μετατροπής της ΝΚΘ σε κινεζική λίμνη.

Ποια θα είναι η μελλοντική αντίδραση της Κίνας  ;

Είναι αναμενόμενο (αλλά και διακηρυγμένο) ότι η Κίνα δεν πρόκειται να εφαρμόσει την απόφαση. Λόγω των στρατηγικών της επιδιώξεων, η  αντίδρασή της θα είναι τέτοια ώστε να εξασφαλίζει: την προστασία των δικαιωμάτων της, την -όσο το δυνατόν- αποφυγή πρόκλησης διλήμματος ασφάλειας στα υπόλοιπα κράτη της περιοχής και, τέλος, την αποφυγή πράξεων που θα προκαλούσαν, ή θα νομιμοποιούσαν μια επέμβαση των ΗΠΑ στην περιοχή. Στο πλαίσιο αυτό αναμένεται η συνέχιση των επιχειρήσεων εκχέρσωσης ξερών και υφάλων στα Spartly, η συστηματικοποίηση των αλιευτικών της επιχειρήσεων και η “έξυπνη” παρεμπόδιση αντίστοιχων δραστηριοτήτων άλλων κρατών με χρήση παραστρατιωτικών ομάδων και της κινέζικης ακτοφυλακής. Επίσης, αναμένονται ήπιες προκλήσεις στις επιχειρήσεις FONOPS (Freedom Of Navigation Operations) που διεξάγει το ναυτικό των ΗΠΑ. Η εντατικοποίηση της φυσικής παρουσίας του κινέζικου ναυτικού θα πρέπει, επίσης, να θεωρηθεί αναμενόμενη (ήδη Κίνα και Ρωσία διεξήγαγαν ναυτικά γυμνάσια στην περιοχή). Τέλος, η υλοποίηση σκληρών εξαγγελιών, όπως πχ η ανακήρυξη της περιοχής ως ADIZ (Air Defense Identification Zone), δεν θα πρέπει να θεωρείται πιθανή, αν όχι στο στάδιο της ανακήρυξης, σίγουρα στο στάδιο της εφαρμογής τους καθώς, αφενός, θα έπλητταν τους δύο από τους τρεις προαναφερόμενους στρατηγικούς πυλώνες (ήπια ανάπτυξη, αποτροπή παρέμβασης ΗΠΑ) και, αφετέρου, τέτοια μέτρα έχουν ήδη αποτύχει στην East China Sea. Στον αντίποδα, μονομερείς ενέργειες, όπως απόσυρση από την UNCLOS ή ανακήρυξη των Spartly ως αρχιπελαγικού σηματισμού, μάλλον θα αποφευχθούν – τουλάχιστον στο ορατό μέλλον.

Είναι προφανή τα θέματα που επαναφέρει στο προσκήνιο η εν λόγω απόφαση. Πρώτον, περιορίζει την αξία των διεθνών καθεστώτων, όταν οι αποφάσεις τους και οι κανόνες τους δεν τηρούνται από τα συμβαλλόμενα μέρη. Δεύτερον, αναδεικνύει την κυριαρχία της άναρχης φύσης του Διεθνούς συστήματος και της αδυναμίας του να επιβάλλει τους θεσπισμένους και θεμελιωμένους κανόνες του. Τρίτον, αναδεικνύει τον παράγοντα της ισχύος στη διαμάχη μεταξύ δύο μερών όπου, πέραν των όποιων κερδών στο ηθικό ή το νομικό πεδίο, η εφαρμογή του δεδικασμένου στηρίζεται στη δυνατότητα επιβολής του. Τέταρτον, πέραν των όποιων δημόσιων εξαγγελλιών για σύμπλευση με το Διεθνές Δίκαιο, στον πυρήνα σκεψης των κρατών (και ιδιαίτερα των μεγάλων δυνάμεων) εμφωλεύει το εθνικό συμφέρον και επιβίωση. Η τελευταία αναφορά γίνεται ακόμη πιο εμφατική, συνειδητοποιώντας την παραδοξότητα όπου ένα συμβαλλόμενο σε ένα διεθνές καθεστώς μέρος (Κίνα) αρνείται να συμπλεύσει με τις επιταγές και τους κανόνες του, και ένα μη συμβαλλόμενο στο Διεθνές αυτό καθεστώς μέρος (ΗΠΑ-δεν έχουν υπογράψει την UNCLOS) να καλεί στην τήρηση και στην εφαρμογή των κανόνων αυτών. Τέλος, όσον αφορά την Κίνα (αλλά και άλλες αναδυόμενες δυνάμεις), την θέτει ενώπιον ενός στρατηγικού διλήμματος, εφόσον αναδεικνύει το χάσμα μεταξύ των αναθεωρητικου χαρακτηρα επιδιώξεων και της εκπλήρωσης των αρχών της ειρηνικής ανάδυσης (peaceful rise).