Στις 23 Ιουνίου 2016 ο λαός του Ηνωμένου Βασιλείου αποφάσισε ότι είναι προτιμότερο η χώρα να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε), με 52% του συνόλου των ψηφοφόρων να υπερασπίζεται την απόφαση αυτή. Την επόμενη μέρα του δημοψηφίσματος, και μετά την “ήττα” του πρώην πρωθυπουργού David Cameron, η Theresa May ανέλαβε τα καθήκοντα αυτά, παρότι ήταν και η ίδια ενάντια στην αποχώρηση της χώρας από την Ε.Ε (Hunt and Wheeler, 2017). Ωστόσο, για να ολοκληρωθεί η διαδικασία αποχώρησης πρέπει να ενεργοποιηθεί το Άρθρο 50, το οποίο παρέχει τη δυνατότητα αποχώρησης από την Ε.Ε, σύμφωνα με τις συνταγματικές προϋποθέσεις που το ίδιο θέτει (Lisbon-treaty.org, 2017).

Το Ανώτατο Δικαστήριο της Αγγλίας αποφάσισε πως η βρετανική κυβέρνηση χρειάζεται την έγκριση της Βουλής προκειμένου να ενεργοποιήσει το άρθρο 50, το οποίο ξεκινά τη διαδικασία εξόδου της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πηγή: businessenergy.gr

Ένα από τα κύρια ζητήματα που αναδύθηκε στη διεθνή σκηνή και -πιο συγκεκριμένα- στην εσωτερική πολιτική σκηνή του Ηνωμένου Βασιλείου, ήταν η ακριβής νομική διαδικασία που πρέπει να εφαρμοστεί, ώστε να ενεργοποιηθεί το άρθρο 50. Μπορεί η εκτελεστική εξουσία να πράξει αυτοβούλως και ανεξάρτητα, ώστε να αποχωρήσει το Ηνωμένο Βασίλειο από την Ε.Ε, ή χρειάζεται η σύμφωνη γνώμη του Κοινοβουλίου; Για αυτό το λόγο, στις 24 Ιανουαρίου 2017, το Ανώτατο Δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου (Supreme Court) κλήθηκε να αποφασίσει, καταλήγοντας, με πλειοψηφία 8-3, ότι για την αποχώρηση της χώρας από την Ε.Ε χρειάζεται η σύμφωνη γνώμη του Κοινοβουλίου (The Supreme Court, 2017).

Στο σημείο αυτό, αξίζει να επισημανθεί ότι, για πρώτη φορά μετά την ίδρυση της Βουλής των Λόρδων το 1867, το Ανώτατο Δικαστήριο διασκέφθηκε εν συμβουλίω 11 δικαστών. Η πρωτοφανής δικαστική κινητοποίηση αποδεικνύει περίτρανα όχι μόνο τη νομική σημασία, αλλά και την πολιτική ευαισθησία του υπό κρίση ζητήματος, τη δυνατότητα εξόδου του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση υπό το πρίσμα των ορίων της προνομιακής εξουσίας του Στέμματος. Η ανάλυση της Απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου, όμως, είναι αναγκαία για την -ως ένα βαθμό- κατανόηση της σημασίας της και της επιρροής της στον ευρωπαϊκό, αλλά και διεθνή, χώρο.

Τα όρια της προνομιακής εξουσίας του Στέμματος

Η δικαστική κρίση εκκινεί στη βάση της παραδοχής ότι, κατ’ επίκληση του δεύτερου τμήματος του Νόμου περί Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων του 1972, το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνιστά ανεξάρτητη πηγή δικαίου και, μάλιστα, υπερισχύει κάθε άλλης πηγής εντός του πλαισίου της έννομης τάξης του Ηνωμένου Βασιλείου (Judgment, §60, 65).

Σε απάντηση του επιχειρήματος της Κυβέρνησης ότι ο Νόμος του 1972 όχι μόνο δεν αποστερεί, αλλά εξοπλίζει τους υπουργούς με το προνόμιο αποχώρησης από τις συνθήκες της ΕΕ, καθώς προσδίδει αποτέλεσμα στο δίκαιο της ΕΕ αποκλειστικά και μόνο για όσο διάστημα δεν ασκείται η αρμοδιότητα περί αποχώρησης (Judgment, §75), το Ανώτατο Δικαστήριο αψηφά την κοντόφθαλμη ερμηνεία της διάταξης, και υπογραμμίζει τη θεμελιώδη διάσταση μεταξύ των μεταρρυθμίσεων στο εσωτερικό δίκαιο ως αποτέλεσμα μεταβολών του δικαίου της ΕΕ, αφενός, και των μεταρρυθμίσεων στο εσωτερικό δίκαιο ως αποτέλεσμα αποχώρησης από τις συνθήκες της Ένωσης (Judgment, §78-80). Κι αυτό διότι, στη δεύτερη περίπτωση, η εθνική έννομη τάξη αποκόπτεται πλήρως από την ενωσιακή, με την εν λόγω αποκοπή να αποτελεί το αναπόφευκτο αποτέλεσμα μίας Ειδοποίησης κατ’ άρθρο 50, πόσω μάλλον μίας αυθαίρετης Ειδοποίησης πέραν των ορίων που χαράσσει η αρχή της νομιμότητας.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζεται το πλέον ενδιαφέρον τμήμα της απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου. Παρόλο που η απόφαση εν συνόλω δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σε κανένα επίπεδο ρηξικέλευθη, δεδομένου ότι -σε ένα μεγάλο βαθμό- επαναλαμβάνει πρότερη νομολογία, η καινοτομία της επικεντρώνεται στη διαπίστωση ότι, παρά την προσδοκία του αναγνωστικού -νομικού και μη- κοινού για μία πομπώδη ανάλυση των προϋποθέσεων εφαρμογής του άρθρου 50, παραλλήλως προς την οριοθέτηση του περιεχομένου των προνομιακών αρμοδιοτήτων του Στέμματος, το Ανώτατο Δικαστήριο αρκείται σε μία φαινομενικώς ρηχή, αλλά ουσιαστικώς ρεαλιστική διαπίστωση: οποιαδήποτε μεταρρύθμιση του εσωτερικού δικαίου προϋποθέτει την αντίστοιχη άσκηση της νομοθετικής αρμοδιότητας του Κοινοβουλίου. Η αιτιολογία, δε, του Δικαστηρίου είναι ακόμα πιο απλή: το Κοινοβούλιο ήταν εκείνο που έδωσε ισχύ στο δίκαιο της ΕΕ, άρα το Κοινοβούλιο είναι και το μόνο αρμόδιο όργανο να την αναθεωρήσει (Judgment, §82).

Εύλογα, ωστόσο, γεννάται η απορία περί της σημασίας του διεξαχθέντος δημοψηφίσματος, από τη στιγμή που η αρμοδιότητα αποχώρησης ανήκε εξαρχής και εκ του νόμου στο Κοινοβούλιο. Κι όμως, το δημοψήφισμα είχε -και εξακολουθεί να έχει- αναμφισβήτητη πολιτική σημασία ως έκφραση του δικαιώματος αυτοδιάθεσης των λαών. Το νομικό έρεισμα, όμως, του εν λόγω δημοψηφίσματος έγκειται αποκλειστικά στο περιεχόμενο που του προσέδωσε το Κοινοβούλιο, το οποίο εξουσιοδότησε μεν τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος με σκοπό την ανάδειξη της βούλησης των πολιτών, αλλά όχι των συνεπειών που αυτή θα επέφερε – διότι, οποιαδήποτε νομοθετική μεταβολή απαιτείται για την υλοποίηση της βούλησης των πολιτών, προϋποθέτει ως όρο sine qua non την άσκηση της νομοθετικής αρμοδιότητας του Κοινοβουλίου (Judgment, §116-124).

Τα δικαιώματα των πολιτών ως όρια της εκτελεστικής εξουσίας

Στο δεύτερο μέρος της ιστορικής απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου του Ηνωμένου Βασιλείου, γίνεται σαφής αναφορά στα όρια της εκτελεστικής εξουσίας. Θέτοντας ως κεντρικό άξονα των οριοθετήσεων αυτών τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών του Ηνωμένου Βασιλείου, και την ανάγκη προστασίας των θεμελιωδών ελευθεριών τους, εντυπώνεται ένας καθαρός περιορισμός των “δυνάμεων” της εκτελεστικής εξουσίας. Πιο συγκεκριμένα, και με βάση τις παραγράφους 55-58 της Απόφασης, γίνεται σαφές ότι το Κοινοβούλιο μπορεί να θέσει περιορισμούς στη δημιουργία, παραγωγή και εφαρμογή διεθνών συνθηκών, αλλά και στη διαδικασία αποχώρησης και ακύρωσης διεθνών συμφωνιών, όταν μεταβάλλουν την εσωτερική έννομη τάξη.

Τίθεται, λοιπόν, η εξής διλημματική κατάσταση μετά την αποχώρηση της χώρας από την Ε.Ε: ποια δικαιώματα συνεχίζουν να έχουν ισχύ -όντας, πλέον, μέρος της εσωτερικής έννομης τάξης-, ποια δικαιώματα δεν ισχύουν εφόσον η χώρα δεν δεσμεύεται από το ενωσιακό δίκαιο, και ποια δικαιώματα αφαιρούνται από τους πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου στα υπόλοιπα Κράτη-Μέλη. Τα περισσότερα δικαιώματα εμπίπτουν στην πρώτη κατηγορία, βασιζόμενοι στο Νόμο του 1972 (Section 2(2), Act 1972) – εκτός αν ακυρωθούν, ακολουθώντας τις σχετικές νομικές διαδικασίες. Η δεύτερη κατηγορία δικαιωμάτων αναφέρεται, κυρίως, στα δικαιώματα που απολαμβάνουν οι πολίτες της χώρας, όντας Κράτος-Μέλος της Ένωσης, και συγκεκριμένα δικαιώματα εκλέγειν και εκλέγεσθαι και διαμόρφωσης των πολιτικών της Ε.Ε. Η τρίτη κατηγορία αφορά δικαιώματα που ενσωματώνονται σε όλα τα Κράτη-Μέλη, και που δημιουργούνται νομικά κενά από την έξοδο – όπως, στην περίπτωση που αναφέρεται στην Απόφαση για τον Κανονισμό του Συμβουλίου (2201/2003) που αφορά συζυγικά θέματα και γονεϊκές υποχρεώσεις (Judgment, §71).

Σημαντική είναι η διαφοροποίηση που πραγματοποιείται από το δικαστήριο για τις πιθανές μεταβολές του εσωτερικού δικαίου. Πιο συγκεκριμένα, διαχωρίζει τις μεταβολές του εσωτερικού δικαίου ως αποτέλεσμα των αλλαγών του ενωσιακού δικαίου, και αυτές που προέρχονται από μονομερείς πρακτικές των υπουργών που μπορεί να οδηγήσουν στην έξοδο από την Ε.Ε (§83-84). Γίνεται ξεκάθαρο, λοιπόν, ότι ο Νόμος του 1972 δικαιολογεί τις αλλαγές που προέρχονται από το ενωσιακό δίκαιο, αλλά δεν δίνει νομιμοποιητική ισχύ τέτοιων μεταβολών στους υπουργούς – προστατεύοντας, έτσι, από μονομερείς πρακτικές τα δικαιώματα των πολιτών του Ηνωμένου Βασιλείου.

Επιστρέφοντας στην τρίτη κατηγορία δικαιωμάτων, όπως προαναφέρθηκε, η κυβέρνηση έχει εκφράσει τη θέλησή της να ψηφίσει το “Great Repeal Bill”, το οποίο θα ακυρώσει το Νόμο του 1972, και θα ενσωματώσει την ήδη ισχύουσα ενωσιακή νομοθεσία, όπου αυτό είναι δυνατό να συμβεί (Sims, 2017). Από το 1993 μέχρι το 2004, το 13% των νομοθεσιών που εφαρμόσθηκαν είναι άμεσα συσχετιζόμενες με το ενωσιακό δίκαιο, γεγονός που αναδεικνύει γλαφυρά τη δυσκολία που υπάρχει στη σχετική ενσωμάτωση των ενωσιακών απαιτουμένων στην εσωτερική έννομη τάξη (Beckford, 2017). Ακόμα και αν αυτό γίνει, ώστε να ανακτηθεί η “εθνική κυριαρχία” της χώρας και να μπορέσει να επιβάλλει τους επιθυμητούς περιορισμούς στη μετακίνηση πληθυσμών, το Ηνωμένο Βασίλειο θα βρίσκεται σε μειονεκτική θέση (τουλάχιστον ποσοτικά) έναντι στα υπόλοιπα 27 Κράτη-Μέλη της Ένωσης.

Πιο συγκεκριμένα, και με βάση τα όσα αναφέρει η Heywood στην ανάλυσή της, το Great Repeal Bill αποτελεί μία αναγκαιότητα, η οποία θα εφαρμοστεί εφόσον πραγματοποιηθεί η έξοδος της χώρας από την Ένωση. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο κριτήριο για το ποια δεδομένα θα συνεχίσουν να ισχύουν, ή αν τα δικαιώματα των πολιτών θα συρρικνωθούν ως αποτέλεσμα των μελλοντικών πράξεων, λόγω απουσίας νομικών και πολιτικών προβλέψεων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα που προδίδουν μία κατεύθυνση προς τη δεύτερη εναλλακτική είναι: πρώτον, η προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων και, δεύτερον, η προστασία της ιδιωτικής ζωής. Στην πρώτη περίπτωση, το πλαίσιο προστασίας των εργασιακών δικαιωμάτων είναι πολύ πιο ευρύ, αποτελεσματικό και εκτενές στην ενωσιακή έννομη τάξη. Στη δεύτερη περίπτωση, ειδικά αν αναλογιστούμε την ψήφιση του Investigatory Powers Act του 2016, η προστασία του ιδιωτικού βίου προβλέπεται αρκετά θολή -αν όχι φανερά περιορισμένη- μετά την έξοδο της χώρας (MacAskill, 2017).

Αντί επιλόγου

Η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου δεν αποτελεί αναπάντεχη έκπληξη. Δεν οριοθετεί διά παντός και επί παντός τις αρμοδιότητες της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας. Δεν συνιστά έκφρασης οποιασδήποτε πολιτικής σκοπιμότητας. Παρ’ όλα αυτά, είναι κάτι περισσότερο από σημαντική και αξιομνημόνευτη. Κι αυτό διότι “γειώνει” οριστικά κάθε υπόνοια προνομιακής αρμοδιότητας του Στέμματος σε ζητήματα που προϋποθέτουν την άσκηση της νομοθετικής αρμοδιότητας του Κοινοβουλίου. Διότι σέβεται τη σημασία του δημοψηφίσματος ως έκφρασης του δικαιώματος αυτοδιάθεσης. Αλλά κυρίως διότι προβαίνει σε στάθμιση του βασιλικού προνομίου και της πολιτικής βούλησης, αφενός, με το γράμμα του νόμου και τις συνταγματικές αξίες που θεμελιώνουν το πολίτευμα και κάθε θεσμό που συνδέεται άρρηκτα με αυτό. Αυτή ακριβώς η στάθμιση είναι το στοιχείο που εκλείπει από την -μάλλον μυωπική- οπτική της μειοψηφίας, η οποία στέκεται αποκλειστικά στη γραμματική ερμηνεία των σχετικών διατάξεων του Νόμου 1972 και του άρθρου 50. Αυτή ακριβώς η στάθμιση, όμως, είναι το στοιχείο που διατηρεί την ισορροπία σε κάθε πολιτειακό σύστημα, καθώς συνδέει τρεις αντίρροπες δυνάμεις: την εξουσία, το λαό και το νόμο.

Πηγές:

1. Beckford, M. (2010) Up to half of British laws come from Europe, house of commons library claims. Available at: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/8067510/Up-to-half-of-British-laws-come-from-Europe-House-of-Commons-Library-claims.html (Accessed: 24 January 2017).
2. Bowcott, O. and Elgot, J. (2017) Supreme court poised to deliver article 50 judgment. Available at: https://www.theguardian.com/politics/2017/jan/24/supreme-court-article-50-judgment-lord-neuberger-eu-treaty (Accessed: 24 January 2017).
3. Henley, J. (2017) Article 50 judgment: Key points from the supreme court ruling. Available at: https://www.theguardian.com/politics/2017/jan/24/article-50-judgment-key-points-supreme-court-ruling (Accessed: 24 January 2017).
4. Heywood, D. (2016) Brexit and UK law in 2017. Available at: https://www.taylorwessing.com/download/article-brexit-and-uk-law-in-2017.html (Accessed: 24 January 2017).
5. Hunt, A. and Wheeler, B. (2017) Brexit: All you need to know about the UK leaving the EU. Available at: http://www.bbc.com/news/uk-politics-32810887 (Accessed: 24 January 2017).
6. The Lisbon Treaty (no date) Article 50. Available at: http://www.lisbon-treaty.org/wcm/the-lisbon-treaty/treaty-on-European-union-and-comments/title-6-final-provisions/137-article-50.html (Accessed: 24 January 2017).
7. MacAskill, E. (2016) ‘Extreme surveillance’ becomes UK law with barely a whimper. Available at: https://www.theguardian.com/world/2016/nov/19/extreme-surveillance-becomes-uk-law-with-barely-a-whimper (Accessed: 24 January 2017).
8. Sims, A. (2016) What is the great repeal bill? The Brexit law to end all EU laws (that we don’t like). Available at: http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/great-repeal-bill-brexit-law-eu-law-theresa-may-david-davis-a7343256.html (Accessed: 24 January 2017).
9. Telegraph Reporters (2017) Brexit ruling: The supreme court judgment in full. Available at: http://www.telegraph.co.uk/news/2017/01/24/brexit-ruling-supreme-court-judgment-full/ (Accessed: 24 January 2017).
10. The Supreme Court (2017). Judgment R (on the application of Miller and another) (Respondents) v Secretary of State for Exiting the European Union (Appellant)  – Reference by the Attorney General for Northern Ireland – In the matter of an application by Agnew and others for Judicial Review – Reference by the Court of Appeal (Northern Ireland) – In the matter of an application by Raymond McCord for Judicial Review. Available at: https://www.supremecourt.uk/cases/docs/uksc-2016-0196-judgment.pdf (Accessed: 24 January 2017).
11. Henley, J. (2017) Article 50 judgment: Key points from the supreme court ruling. Available at: https://www.theguardian.com/politics/2017/jan/24/article-50-judgment-key-points-supreme-court-ruling (Accessed: 24 January 2017).